«Бууралһаа үгэ дуула, бусалһанһаа ама хүрэ»

Үлзытэ Уртамни

 Буряад хэлэмнай ехэ баян, гүнзэгы удхатай гэжэ һанадагби. Хүн бэемни хүдөө нютагта түрэһэн. Урта нютагай хүмби. Урта нютаг урда сагһаа нэгэ колхоз байһан, һүүлдэнь хоёр боложо хубаарһан. “Уртын Бусыгинайб” гэхэ зариман, нүгөө хойто колхозойнь зон “Улаан-Одонойб” гэжэ хэлэхэ. 1960-аад он болотор булта Уртын лэ гэдэг байгаа. Би өөрөө Уртын Бусыгинай хүн гээшэб. 1943 оной апрель соо түрэһэмби. Эсэгэмни дайнда ехээр шархатаад, 1942 ондо гэртээ бусаһан. Колхозой полевод бригадир болоо һэн. Би бага наһанһаа колхозой ажалда ябажа эхилһэн хүн аабзаб. Минии абын колхозой полевой бригадир байхадань, табатайһаа хойшо полеводой столоводо һаалиһаа һү зөөжэ эхилээб. Һүүлдэнь полеводой мори туугша болоо һэм. Столоводо эдихэ нормотой байхын тула ажалтай болоод байгааб. Тэрэ сагта хүүгэд үсөөн байгаа. 1943 ондо ганса би түрэһэмби. Бидэ, хүүгэд, томо зоной дунда ходо эрьелдэжэ байһан бэзэбди. Наадаха сэнгэхые мэдэхэгүй, ажал болоһон лэ газарта байхаш. Һургуули дүүргээд, сэрэгтэ алба хаагаад, нютагаа бусажа, Могойтын райком комсомолой таһагай даагшаһаа эхилээд, 1971 он болотор Могойтын райком комсомолой нэгэдэхи секретаряар хүдэлөөб. Хабаровскын партийна дээдэ һургуулида 4 жэл һуража гарааб. 1978 оной февраль соо Могойтын райисполкомой соёлой таһагай даргын тушаалда жэлһээ үлүү хүдэлжэ байхадам, Сагаан Уулын “Путь Ильича” колхозой түрүүлэгшын орлогшын, парторгын ажалда зууршалагдаа һэм.

 

Сагаан Уулада

 Сагаан Уула нютаг уужам нэлэнхы, газар уһа ехэтэй, арад зониинь тэнигэр номгон, манай Уртын зондо адли абари зантай зон гээшэ һэн ха. Би энэ нютагта ехэ тааража хүдэлөөб. Тэрэ үедэ колхозой түрүүлэгшээр бэлигтэй, ябуулгатай Чимит-Доржо Жамбалович Бутитов хүдэлжэ байгаа юм. Би орлогшонь болоһон байнаб. Соёлой ажалда ябаһан тула түбхын түрүүн Соёлой байшан даажа ороо һэм. Саашадаа идеологиин ажалые эрхилээб, колхозой ажалда хам оролсоо һэм. Чимит-Доржо Жамбаловичай хажууда һураха гэжэ оролдооб. Хоёр жэл хүдэлөөгүй байтарни, намайе Догойн “Росси” колхозой түрүүлэгшын тушаалда томилоо һэн. Чимит-Доржо Жамбалович тухай үшөө хэлэхэ болоо һаа, тэрэ Шулуутайн “Дылгыровэй” нэрэмжэтэ колхозые амжалтатай ударидажа ябаа. Удахагүй тэрэниие томо колхозой түрүүлэгшэ болгожо эльгээһэн байгаа гээшэ ааб даа. Эмхидхэхэ ажалда тэрэ ехэ бэрхэ байһан юм. Сагаан Уула хадаа Могойтын аймаг соо эгээ ехэ газар талмайтай, тон олон малтай колхоз байгаа бшуу. Минии парторг боложо ошоходо, 56 мянган хонитой, 4 мянга гаран үхэртэй, адуу, гахай олонтой байгаа һэн. Һаалиин гурбан фермэ хүдэлжэ, ехэ һү тушаажа байгаа юм. Түрүүлэгшын хажууда туһамаршад байха. Нэгэ орлогшонь үхэрэй цехэй даргаар – Багдаев Цыден Багланович, хонин дээрэ – Лубсанов Болот Лубсанович хүдэлдэг һэн. Малай гурбан бригада, таряанай гурбан бригада байгаа.

Парти манай мэдэхэ

Тэрэ сагта бэрхэ, ажал даажа шадаха түрүүлэгшын орлогшонорые дээшэнь үргэжэ, колхозой түрүүлэгшэ болгодог заншал байһан. Сагаан Уулаһаа олон ноёд гараһан, Хара-Шэбэрһээ олон хүнүүд колхозой түрүүлэгшэнэр болоһон байха. Догой, Ушарбай нютагуудһаа бригадирнууд колхозой түрүүлэгшэнэр болоһон юм. Сагаан Уулаһаашье түрүүлэгшэнэр боложо ошоһон хүнүүд булта һайн ябаа. Парти гээшэ кадрова асуудалые һайн баридаг һэн. Зониие энэ тэрэ ажалда шэлэжэ, тааруулжа табидаг, ехэ эрилтэ хэжэ шададаг һэн. Шангахан эрилтэтэй байһан даа тэрэ үе саг. Партиин райкомой бюродо дуудуулхада, һөөл бэшэ байгаа.

 Догойн колхоз урдалхуу

“Хадатай, талатай, модотой, уһатай – баян дэлгэр Догоймнай. Ажалай хойно ябахагүйбди!” гэһэн Догой нютагаархидай уряа һанагдана. 1979 оной июнь соо Догойн колхозой түрүүлэгшээр томилогдоо һэм. Тэндэ би хоёр жэл тухай хүдэлөөб, ажалшье урагшатай ябаа. Догой анхан сагһаа бүхы юумээрээ урдалхуу байһан юм. Малай үүлтэр һайжаруулха хамтын ажахы болоод байгаа. Үүлтэртэ мал бии болгоһон тэрэ үеын үбгэд хүгшэд томоотой зон байһан даа. Ленинэй орденто Батын Балдан-Доржо, Ажалай Улаан Тугай орденто Дарижабай Бальжинима, Ленинэй орденто Бальжиров Бата, Ленинэй орденто, Ажалай Улаан Тугай орденто механизатор-тракторист Стафеева Галина Ивановна гээд, олон лэ түрүү ажалша малша, таряаша ажалшад байгаа һэн. Цыден-Еши Багдаевай һүүлээр би Догой ерэһэн байнаб. Тэрэ Хара-Шэбэрэй ахамад инженерээр хүдэлхэеэ ошоо һэн. Догойдо хүдэлхэеэ ошоһон жэлни хатуухан болоо - зуниинь гандажа, үбһэн муу абтаба. Тиихэдэнь Краснокаменскын аймагта үбһэ бэлдэжэ, 600 км газарһаа үбһэ шэрээ һэмди. Үбэлынь аймшагтай ехэ шуургатай байба. Тала бэлшээри саһан хүнгэрэг доро оробо, малай тэжээл бага. Долоон хоног бүхэндэ шуургалха. Тэрэ үбэл хоёр хүгшэд намда аргагүй ехэ туһа хүргөө һэн даа. Би үбэлжэхэ газар мэдэхэгүй байгаад, Сагаан Хилганата гэжэ хүндыдэ түлгэ хараха хонишон айлай бууса түхеэржэ оруулһан байгааб. Саһа хаядаг хүнды байһан байба. Үбэлэй тэгэн дунда ошоһон гэһээмни, хониной үхэхэнь олиггүй. Үхэһэн хониной арһа эхэ басаган хоёр үбшэжэ диилэхэеэ болиһон, үхэһэн хонидоо гэрээ тойруулжа ябталжархиһан байба.

Зай, яахаб? Арга бэдэржэ, Зүүн Бүлюутэдэ нэгэ хонишоной хажууда байдаг Доржын Цэрэмжид гэжэ хүгшэндэ, Баруун Хүһөөшэ гэжэ газарта хашаартай байрада түлгэ харадаг Сэмжын Балсан абгайда хандаа һэм. Тэдэ хоёрто ошожо, гуйгааб даа: “400-гаад түлгэ үлөөд байнал даа. Тэдэнииень хубаажа абаад, ондо оруулыт”, - гэхэдэмни, тэдэнэр зүбшөөжэ абаба.  “Үбһэл асараарайт”,- гэжэ тэдэ захиба. Эдэ хоёр хүгшэд нэгэшье түлгэ үхүүлээгүй һэн. Хабар, май соо, Цэрэмжид абгайн түлгэ харахаяа ошоходомнай, тэдэниинь тангаршаажа байгаа һэн. Хүнэй гарһаа, малшанһаа ямар ехэ юумэн дулдыдана гээшэб. Балсан абгайн хонин баһал ондо һайн ороо. Тэрэ хоёр хүгшэдые мүнөө болотороо тон һайханаар һанан дурсан байдагби. Ямар һайн хүнүүд байгаа гээшэб даа! Тэрэ хатуу үбэл Самбын Бальжиниматан, Жаргалай Жабтан гээд лэ, бэшэшье хонишод һайн үбэлжэжэ гараа һэн. Тэрэ үбэл хонин олоор үхэжэ, түрмэдэ орохом хадаа гэжэ һанагдаа бэлэй. Талаан болоходоо, округ дотор Догойн ажахы бэшэнэй доро ороогүй, зарим колхозуудһаа дээрэ байгаабди. Апрелиин 25-да һүүлшын шуурган болоо һэн гэжэ би мартагшагүйб. Хонин түрэжэ эхилээд байгаа. Тиигээд лэ дулааршоо һэн.

Майн 20-до хонин ногоондо садашаһан байгаа бэлэй. Тэрэ 1980 оной зуниинь үбһэн абтаа, таряаншье ургаа, олон хурьга абажа шадаа һэмди. Рабданов Владимир Рабданович минии Догой ерэхэдэ, ажалгүй байгаа. Бэрхэ хүн гэжэ би мэдэхэ байгааб. “Владимир Рабданович, намда туһалыт даа”,- гэдэг байгааб. Тиигээд ажалда орожо, тэрэ хониной нооһо хайшалаа эмхидхэжэ шадаба, МТМ-гэй даагша болобо, 1982 оной үбэл ахамад инженер, удаань түрүүлэгшын нэгэдэхи орлогшо болгожо, ганзагаа ниилэжэ, һайн хүдэлөө һэмди. Баяр Чимитов гэжэ зоотехник хүбүүн парторгоор, Даша-Дэмбрэл Дашицыренов зүблэл түрүүлэгшээр хүдэлжэ байгаа һэн. Догой гээшэ уужам газартай, Коминтерн ба Социализм хоёр колхоз нэгэдэжэ, “Догойн “Коммунизм” колхоз болоһон юм, Могойтын аймагай түб ажахы болоод байгаа.

Түрүүлэгшын үүргэ ехэ

Колхозой түрүүлэгшэ гээшэ нютагай эсэгэ байһан гэжэ хэлэхэдэ болохо. Нютагай бүхы асуудал, ажал хэрэг түрүүлэгшэһээ дулдыдаха. Гэр бүлын хүүгэдтэй болоходо, түрүүлэгшэдэ нэн түрүүн дуулгаха. Хоёр залуушуулай түрэдэ байгаа һаашни, худа урагууд тон ехэ баяртай байха. Нютагай бүхы һонин мэдээ түрүүлэгшые тойроод лэ байха. Хаана ябааб, хэнтэй уулзааб, хэнэйдэ айлшалааб, хэниие шүүмжэлээб гээд лэ хөөрэлдөөн боложол байха. Би томо 2 колхозой түрүүлэгшээр хүдэлөөб. Догойн “Росси” колхоздо гурбан жэл, 1991-1997 онуудта Уртын суута “Улаан-Одон” колхоздо зургаан жэл түрүүлэгшэ ябаһан болоноб. Мүнөө болоходо, хүдэлһэн газартаа хүрэжэ ошоходом, хүн баяртай угтажа абадаг. Сагаан Уула ошоходом, манай парторг ерээ гэжэ аха зон хэлэхэ. Догой хүрэхэдэм, түрүүлэгшэмнай ерээ гэхэ. Урта – минии түрэһэн нютаг, хахадынь минии түрэлэй, дүтын зон ааб даа. Хүн зоной, олоной түлөө оролдожо ябаһан байхадаш, ямаршье хүн хүндэлхэ. Сэдьхэл дүүрэн, һанаан амар байха...

Доржо Тумунбаяровтай Цырендоржо ДАМДИНОВ хөөрэлдэбэ. Бадмажаб ГЫНДЫНЦЫРЕНОВ бэшэжэ абаба. (Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта гараха)