1311
Зурхай өөрынгөө һанал бодолые ойлгоходо туһалдаг. Һара наранай, одо гарагай байдалаар зурхайшад ямар нэгэн жэл хайшаа байхаб, ямар жэлтэй хүндэ һайн байхаб, ямар хүнүүдтэ ямар заһал хүүлэбэл һайн байхаб гэжэ гаргадаг. Мэнэ мүндэлхэеэ байһан уһан Бар жэлэй бүхы зондо хабаатай «Гегзы - Аюул гэмшэг зурхай» тобшохоноор дурадханаб. Юрэнхыдөө, түрэһэн жэлэйнгээ гарахада (ороходо), хүн бэе махабадтань, дотор һанаандань нүлөөлдэг элдэбын гадаада, дотоодо торолтонуудтай ушардаг. Тиимэһээ жэлэй эхиндэ тэдэниие мэдэжэ абаад, мүнөө үеын ямар аргануудые хэрэглэхэб, ямар юумэндэ анхаралаа хандуулхаб гэжэ шиидхэхэ шухала. Теэд эндэ хүн бүхэндэ онсолжо, ямар арга хүүлэхэб гэжэ хэлэхэ аргагүй байнаб, тэрэмнай илгаатай ха юм – өөрөөл зурхайша ламада хандаха болоно. Дээрэ хэлэгдэһээр, жэлээ оруулһан хүнүүдтэ элдэбын тойбо тортогууд ушарха. Тиихэдэ жэлэй һуудалаар баһал илгаатай байха. Жэшээлхэдэ, түмэр Бар (2010 он) жэлдэ түрэһэн зоной бэеын махабадууд хөөрөөд байха. Бэе махабадай болон сэдьхэл һанаанай тэнсүүри алдагдажа болохо. Тиимэһээ бэеынгээ элүүр байдалые сахихые оролдохо хэрэгтэй.
Шорой Бар (1998 он) жэлдэ түрэгшэдэй зоболон жаргал хоёр зүрилдэхэ. Һанаан муудаха, бодолгүйгөөр түргэдэхэ, ушар иимэһээ уур сухалдаа диилдэнгүй, бэеэ барижа ябаха. Гал Бар (1986 он) жэлдэ түрэһэн хүнүүдтэ үбшэ хабшан халдахаар бэлэн байха, гарза гаража боломоор, бүхыдөө гажа буруугаар харагдажа болохо – зүбөөр байдалаа сэгнэхэ хэрэгтэй. Модон Барта (1974 он) түрэһэн хүнүүдэй хии морин уруугаа байха, тиимэһээ урагшагүй, оролдоходол юумэ бүтэхэ. Уһан Бар (1962 он) жэлтэйшүүлэй 61-эйнь (эгээл хүндэ) жэлынь гараба. Гай баршадта диилдэхээр бэлэн, ами наһандань хүндэ байха, ута наһанай судар уншуулха, тиигээд һэргэг ябахал даа. Түмэр Бар (1950 он) жэлдэ түрэһэн зоной бэе махабадай болон сэдьхэл һанаанай тэнсүүри алдагдажа болохо. Тиимэһээ бэеынгээ элүүр байдалые сахихые оролдохо хэрэгтэй. Наһанай үндэрые ойлгожо, бэеэ гамнахал даа.
Мүн баһа жэлээ оруулһан хүнүүд үбшэн зонтой харилсахагүйе оролдохо, үндэр газарта ажаллахаяа тэбшэхэ, хурим түрөөр, хүдөө табилганаар ябалтагүй. Бэшэ жэлнүүдэй хүнүүдтэ баһал энэ тэрэ торолтонууд байхал даа. Бишэн жэлэйхид гэнтын аюулда, хоб жэбтэ оромоор. Морин ба Нохой жэлнүүдтэ түрэһэн зон холын замда ябахагүйе оролдохо, наһа барагшын хэрэгүүдтэ хабаадахагүй. Гахай болон могой жэлтэйшүүлдэ олзын хэрэг шэнээр эрхилэлтэгүй, аралжаа наймаа ябуулалтагүй, холын замда ябалтагүй, үбшэншье хүрэжэ магад. Нохой жэлтэй эрэшүүлэй болон Луу жэлдэ түрэһэн эхэнэрнүүдэй толгой үбдэжэ болохо. Үндэр газарта гарахагүй, хүдэлхэгүй. Наймаа эрхилэлтэгүй. Сахилгаанһаа болгоомжолхо, гэр барихагүй. Гахай жэлдэ түрэһэн эрэшүүл болон Могой жэлдэ түрэһэн эхэнэрнүүд элдэбын үбшэндэ хүртэжэ магадгүй, хажуу тээхи зонһоо гай гасалан ушарха, газар малтахагүй, модо унагаахагүй. Гал һуудалда һууһан эрэшүүлдэ, уһанда һууһан эхэнэрнүүдтэ жэл ехэ хатуу байха.
Бар жэлэй юрэнхы шэнжэ
Юрэдөө Бар жэл - даб гээд сэхэ иимэ тиимэ гэжэрхихээр бэшэ жэл. Олон хэсүү хүндэ үйлэ ушарнууд хүлеэгдэнэ. Энэмнай һанаа зобомоор жэл, тиигэбэшье һайншье, муушье хэрэг үйлэнүүд ходо нюуса – тон һүүлшын шата хүрэтэр мэдэгдэнгүй байжа болохо. Ушар иимэһээ бүхы тээшээ һэргэг байха хэрэгтэй. Уһан Бар жэлдэ эдеэ хоол хоморшог, ургаса дунда зэргын, тиимэһээ хүдөө ажахыда, мал адууһандашье дундуур байха, хаашуул түшэмэлнүүдээ захираад, эд баялигынь арьбажаха. Зунай эхеэр зүүн тээһээ аюул ерэхэ гэбэшье, яһала таарамжатай, һайн жэл болохо гэхэдэ болохо. Энэ жэлдэ һалхитай, бороо хура ехэтэй байха. Тиимэһээ хүйтэ дааһанай, бадаган болон лусадай үбшэнүүд дэлгэрхэ. Хабар намарай үедэ һалхитай байбашье, ургаса ургаха, гүрэн түрэшье урагшатай байха. Үбэлдөө галай аюул ехэдэхэ. Үхибүүдэй түрэлгэ олошорхо, адуу малшье үдэхэ, наһатай зондо һайн байха, үхибүүдтэ, эдиршүүлдэ хүндэ байхаар хүлеэгдэнэ. Ноёд сайдуудай нүлөөн ехэдэхэ, дайсадһаа бага сагын гэм ушарха. Асуудалнуудай гараа һаа, үгы һаа дэлгэрэнгыгээр ойлгохо гэбэл – найжа ламанартаа, зурхайшадта хандахал даа. Жэлэй, мэнгын заһал хүүлэхэ гэжэ байдаг, тиихэдэ нэгэ һуудалда тудажа һуубал, “һуудал таһалха” гурим гүйсэдхэдэг. Эдэ заһалнуудые Сагаан һарын хуралнуудай үедэ захихада, хүүлэхэдэ, дасан дугануудта даадхахада урагшатай, һайн байха. Жаргал лама ДУГДАНОВ, Ивалгын дасан
