Аба эжынгээ һургаалаар

Агуу дайнай дүлэн соогуур

Буряадай уран бэшээшэ, 2-дохи Эсэгын дайнай үедэ лётчик ябаһан Даширабдан Батожабай Догойн эхин hургуулиин дүрбэдэхи класс манай абатай сугтаа дүүргэһэн юм. Догоймнай урдаа хараха хүбүүдэй нэгэн болохо Даширабдан Батожабай - манай нютагһаа гараһан тон түрүүшын лётчик. Удаань иимэ мэргэжэл нютагаймнай үшөө 13 хүбүүд шэлэжэ абаһан байха юм. Абымнай түрэhэн ахань, сэрэгэй лётчик Мантир Нимбуугай Гүрэ, 1945 оной хабар эрэлхэг зоригтойгоор немец самолёдой hүүлынь таhа сохижо, Кенигсберг хотын огторгойдо наhа бараhан байна. Манай аба, Дарма Данзанов, Эсэгын дайнай эхилхэдэ, Харануур станци дээрэ 912-дохи дивизидэ сэрэгэй алба гаража байгаа. Тэндэһээ Горькиин автомобильна завод руу эльгээгдэжэ, албаяа үргэлжэлүүлээ һэн. Удаань Москва хото ошоо, Нарофоминска 8-дахи танкова дивизидэ тудаһан юм. 2-дохи Украинын фронтын бүридэлдэ фашистнуудтай тэмсэжэ, хэдэн олон хото, һууринуудые сүлөөлэлсэһэн байна. Догой нютагаймнай эрэлхэг зоригтой зуу гаран хүбүүд, басагад Агууехэ Эсэгын дайнда мордоhон байна. Тэдэнэй үсөөхэниинь лэ дайгаа даража, нютагаа бусаха золтой байгаа. 1966 ондо Догой нютагтамнай Алдар солын хүшөө бодхоогдоо бэлэй. Тоонто нютагнай дайнай гал дүлэнһөө холо байбашье, тэрэнэй шэрүүн амисхалые дүүрэн үзөө. Аажамхан ажалаа хэжэ байhан хэды хүбүүдыемнай дайн абаашажа, ами наhыень таһалдуулааб даа. 1944 оной намар Дарма абамнай Днепр мүрэниие гаталжа гараад байтараа, дала мүрөө шархатажа, госпитальдо удаахан саг соо хэбтээ һэн. Тэндэ эмнэлгэ гараһанай удаа Хитад гүрэниие хамгаалжа, япон сэрэгтэй дайлалдаа. Дайнай дүүрэхэдэ, Комсомольский хотодо япон сэрэгшэдые харууhалаа. 1945 оной намар гэртээ бусажа, хамтын ажахын мал харууһалжа эхилээ һэн. Удахагүй Ага-Хангилай Жамсаранай Дарима басагантай хуби заяагаа ниилүүлжэ, бата бэхи гэр бүлэ болоһон юм. Хэдэн жэлдэ сугтаа байжа, хүүгэдтэй боложо шадаагүй дээрэhээ намайе Жалсанай Хандаhаа үргэжэ абаhан юм. Би тэрэ үедэ гурба наhатай байгааб.

Сар дахаһаар Манай аба эжы хоёр Догойдоо сар харадаг болоо һэн. Ходо иишэ тиишээ зөөжэ байдагыень мартаагүйб, тэрэ саг мүнөөшье болотор hанаандам ородог. Би хара багаhаа hэеы гэр соо үндыhэн хүн гээшэб. Хабар болоходо, сарнуудаа хөөмэгшэлөөд, хоёр томо тэргэдэ бараагаа ашаад, Догой нютагhаа аяар Сүүгэлэй тала хүрэтэр ошожо, тэндэ hэеы гэрээ бодхоожо байдагыень элихэн hанадагби. Сүүгэлэй Олон булаг гэжэ газарта намарай хүйтэн болотор байгаад, hөөргөө Догойнгоо эхин руу зөөгшэ бэлэйбди. Тэрэ үедэ жэлэй нэгэ болодог суглаандаа малшад сугларжа, хамтын ажахын хүтэлбэрилэгшэдэй жэлэй тоосоо хэдэг һэн. Тэрэ суглаан дээрэ жэл соо хүдэлhэнэй салин үгэдэгыень мартагшагүйб. Абамнай жэлэйнгээ мүнгэ абажа, ехэ хүхюутэй ябаха. “Баян болообди”,- гэжэ хэлэдэгынь һанагшаб.

Һургуулиин болоод...

 1956 ондо Догойн эхин hургуулида ороо һэм. Тэрэ жэл аба эжы хоёрнай нютагтаа модон гэр баряа бэлэй. До[1]гойн эхинhээ сарнуудаараа хоёр-хоёр бревноогоор зөөжэ, гэрэй модотой болоһон юм. Олентуй һууринай Бухатов гэжэ ородые хүлhэлжэ, гэр барюулаа бэлэй. Данзан үбгэн абатаяа шэнэ гэртээ үбэлжөө һэмди. Бага наһанһаа ажалда дүршэдэг саг байгаа тиихэдэ. Һургуулиин хэшээлэй дүүрэхэдэ, гэртээ ерэжэ, 40 литрэй бидоноо абаад, уһанда ошодог һэм. Уhаяа 1 км холо газарhаа зөөгшэ бэлэйб. Эдеэшье шанадаг байгааб. Хабар болоходонь, аба эжыдээ ошожо, Нууртын эхинhээ морёор хэшээлдээ ябадаг болоо бэлэйб. Удангүй гэртэхимни эрье хонидые хараха боложо, Догойн Харганааша гэжэ газар зөөжэ ошоо hэн. Би Догойдоо хахадахи класс (тэрэ үедэ иимэ нэрэтэй классууд байгаа, ородоор “нулевой” гэжэ нэрлэдэг һэн) дүүргэжэ, Үрөөнэйн эхин hургуулида 1-дэхи ангида ороо hэм. Үрөөнэйһөө Харганааша хүрэтэр арбаад километр зайтай. Олон хоногой амаралтын үдэрнүүдэй эхилхэдэ, абамни намайгаа намартаа мори тэргээр, үбэлдөө мори шаргаар гэртээ абаашажа амаруулдаг байhан юм. 2-дохи класста орохоёо байгааб. Тэрэ зун Москвада Бүхэдэлхэйн залуушуулай 1-дэхи фестиваль эмхидхэгдээ һэн. Забайкалиин элитнэ 40 хусые ВДНХ-гай талмайда болохо үзэсхэлэндэ абаашаха болобо. Манай аба хэдэн һарын туршада тэндэ байжа, хусануудые харууһалһан юм. Тиихэдэ олон янзын шагналнуудые Москва хотоhоо асараа hэн. Намдаа гоё гэгшын “бостон” бүдөөр оёотой костюм асарhанииень мартадаггүйб. Тэрэ үедэ манайда Улаан-Үдэ хотоhоо зоотехник мэргэжэлтэй Тарнуев Юрий Абагоевич ерээ һэн. Кандидатска диссертаци бэшэхэ зорилготой байгаа. Манайда хэдэн hара байгаа. Манай абатай хонидые шүдөөрнь илгажа байдагыень мүнөөшье болотор мартагшагүйб. Тиигэжэ Догойдо элитнэ отаранууд бии боложо эхилhэн юм. Хэдэн жэлэй үнгэрhэн хойно Забайкалиин нарин нооhотой хонид бии боложо, хамтын ажахы зүгөөргүй дээшээ гараа. Нооhоной түсэб дүүргэжэ, колхоз-миллионер болоо. Хэдэн жэлдэ нооhо, мяханай түсэб үлүүлэн дүүргэжэ, Агын автономито тойрогой урдаа хараха колхозуудай нэрэ зэргэтэй ябаhан байна. Би Үрөөнэйдэ 3-дахи класс дүүргэжэ, Догойн 8 жэлэй hургуулида ороо бэлэйб. Тэрэ үедэ малшадай үхибүүдэй байдаг интернат бии боложо, гүрэнэй “хүзүүн” дээрэ байдаг болобобди. Түлбэригүй эдеэ хоол байха, үбэл зунай хубсаhашье үгэдэг байгаа.

Шэнэ һургуули

 Аюрай Ральдин багша Үрөөнэй эхин hургуулиин директорээр хүдэлжэ байhанаа, Могойтын аймагай эрдэм һуралсалай захиралтаар Догойн hургуули эльгээгдээ бэлэй. Ральдин Аюр багшын ажалда бүхы наhаараа хүдэлөө. Росиин үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм. Аюр Ральдин СССР-эй хамгаалгын сайд байһан Малиновский Родион Яков[1]левичтай түмэр харгын Могойто станци дээрэ уулзаһан юм. Хониной төөлэйгөөр тэрэниие угтан абаа һэн. Тэрэ уулзалга дээрэ Аюр Ральдин Догойдо дунда hургуули бариха туhаламжа гуйһан байна. Тиигэжэ нэгэ жэлэй туршада 400 гаран hууритай шэнэ hургуули барюулhан түүхэтэй. Бидэ тиихэдэ шэнэ hургуулиин үүдэ татажа, 5-дахи класста ороо бэлэйбди. Энэ хадаа Агын автономито тойрог соо тон түрүүушын дунда hургуули байгаа. Саашадаа Догойн һургуулиин проектээр олохон һууринуудта hургуулинууд бодожо эхилhэн түүхэтэй. Манай аба ахалагша хонишоноор олон жэлдэ амжалтатай хүдэлжэ, яhала ехэхэн хубитаяа “Россия” колхозой хүгжэлтэдэ оруулhан гээшэ. Абамнай ажалай ба дайнай ветеран. Олон медальнуудаар шагнагданхай. Хоёр дахин шархатаашье һаа, амиды мэндэ гэртээ бусаhан байна. Догойдоо хүн зоной дунда хүндэтэй байгаа. Ажал хүдэлмэридөө урагшатай ябаа. Наһанайнгаа хүндэтэ амаралтада гаратараа, Догойнгоо Шулуута хүндыдэ 70 гаран буруу хараhан юм. Колхозой правлени абадамнай шэнэ гэр барижа үгэhэн байна. Тэрэ гэртээ аба эжымнай хоюулаа эбтэй эетэй ажаhуугаа. 80 наhан дээрээ маанадтаа дүтэлжэ, Улаан-Үдэ хото зөөжэ ерээд, эндэһээл хада гэртээ харяа һэн даа.

Манай эжы

Эжымнай Ага-Хангилай Жамсаранай Дарима. Залуу ябахадаа, колхозойнгоо комсомолой даргаар хүдэлөө. Трактораар газар хахалжа, таряа тарижа хуряадаг ажалтай байhанаа, манай абада хадамда гараа һэн. Догой нютагай бэри боложо, манай абатай бүхы наhаараа сугтаа ажал хэжэ ябаhан түүхэтэй. Ма[1]най эжы Дарима гартаа уран һэн. Хара залууhаа буряад дэгэлнүүдые оёхо, дуу дуулаха дуратай байгаа. Наһанайнгаа амаралтада гарахадаа, Догойн Соёлой байшанай Даширабдан Батожабайн нэрэмжэтэ театрай гэшүүн боложо, олохон зүжэгүүдтэ наадаа. Агын Буряадай тойрогой шагнал хайрануудташье хүртэһэн габьяатай. Манай эжы - ара талын ветеран, дайнай үедэ үргэhэ нойргүй хүдэлжэ, Илалтада өөрынгөө хубитаяа оруулhан юм. 1970 ондо түрэһэн басагыемнай hаратайhаань абалсажа, табатай болоторнь хүмүүжүүлэлсэһэн юм. Түрэhэн эжымни - Жалсанай Ханда. Бүхы наhаараа колхоздоо хонишонооршье, адуушанааршье, hаалишанааршье хүдэлөөө. Ара талын ветеран. Залуу ябахадаа, ажалдаа шударгы бэрхэ, зүрхэтэй байгаа. Мори hургахаhаа гадна, залуу моридой шэхэндэ гансаараа аhажа унагаадаг байhан гэжэ хэлсэдэг.

Ажал хэһээр

Би 1-дэхи классhаа эхилжэ, колхозой үбhэнэй бригадада хүдэлдэгөө hанагшаб. Морёор бухал шэрэдэгээ мартадаггүйб. Һуралсалай эхилхэ багаар ажалаа дүүргэжэ, хэдэн бухаанха хилээмэтэй, 2 кг тоhотой, ехэл олзотой хүн гэртээ бусагша бэлэйб. 10-дахи класс дүүргэтэрээ, интернадта байгааб. Интернадай түлеэ тайрадаг һэмди, 5-дахи классhаа эхилээд, hургуулидаа, багшанартаа түлеэ бэлдэлсэхэш. Намартаа колхозой ажалда ябажа, туһа хүргэдэг байгаабди. 8-дахи класс дүүргэхэдэмнай, колхознай мүнгэ үгэжэ, Москва хото ошожо ерээ hэмди. Тэрэ үе сагаа дулааханаар һанан байгшаб. Абамнай Данзанай Дарма 80 наhа хүрэһэн юм. Эжымнай 83 хүрэжэ, дээдэ түрэлдөө ябаhан байна. Түрэhэн эжымни хүндэ үбшэндэ дайрагдажа, залуугаар, 65 наhатайдаа мордоhон юм. Аба эжынгээ һургаал заабари мүнөө болотороо һанажа, үхибүүдтээ дамжуулан ябанаб.

 

Мункожаргал ДАРМАЕВ