Улаан Ахын улад урагшатай

“Улаан Аха” гэжэ олоной дунда мэдээжэ нютагуудай ажабайдал, илангаяа ТОС-уудай ажал тухай Туяна Анатольевна хөөрэжэ үгэбэ.

- Нэн түрүүн  “Бурэнгольское” гэһэн сомонтой уншагшадыемнай танилсуулыт даа.

- Манай сомондо хоёр томо һуурин ороно - Хужар болон Алаг Шулуун. Үшөө тиихэдэ 10 гаран хүдөө буусада хүнүүд ажаһууна, тиишээ үхэр малаа харахаяа зунай үедэ гарадаг. Хүн зон ганса үхэр мал бэшэ, адуу, хони, һарлаг барина. Һүүлэй үедэ хүнүүд олоор ямаа тэжээдэг болонхой.

2022 оной январиин 1-эй байдалаар 641 хүн тоологдоно. Хужар һууринда байдаг зон һургуулида, Соёлой байшанда, сомондоо, номой санда хүдэлдэг.   

Эгээл үндэр наһатайшуулнай Шарлай Шултымович Будаев, Должит Дожиевна Галсанова гэгшэд болоно. 80 наһа гүйсэһэн 11 хүн манай нютагта ажаһуудаг.

- ТОС-ууд тухай хөөрэлдэел даа...

- Сомондомнай зургаан ТОС тоологдоно. «Центральный”, “Буян хэшэг”, “Ургы”, “Бүрэнгол”, “Хужар”, “Алаг шулуун” гэһэн ажалай нэгэдэлнүүд эндэмнай хүдэлжэ байдаг. Хужарта тоологдодог дүрбэн ТОС үйлсэ үйлсөөр хубаараад, хүдэлмэри ябуулна.

Ахын аймаг дотор манай Хужарта эгээл түрүүшын ТОС байгуулагдаа һэн. Холын 2008 онһоо хойшо «Центральный” ТОС ажалаа ябуулна. Тэрэ үедэ юрын багша ябаһан, мүнөө үедэ һургуулиин захирал Гэрэлма Батоевна Цыренова эхи табиһан намтартай («Центральный” ТОС тухай удаадахи дугаарта – авт.)

Бүрэнголдо оройдоол 17 үрхэ айл тоологдобошье, ТОС-ынь үүргэ ехэтэйгээр хүдэлжэ байдаг. Энэ нютагай зон, мүн Хужарайшье хүнүүд Бүрэнгол дээгүүр Үлзытэ газар руу зуһаландаа гарадаг. Тэндэхи голой уһан халибал, бүхы харгы хаажархидаг. Тиимэһээ “Бүрэнгол” ТОС-ойхид хүүргэ барихамнай гээ. Энээндэнь  хэншье этигээгүй. Олоной туһаламжаар хүүргэ бодхоогдоо. Эрэшүүл үмсын трактор хэрэглээ, эхэнэрнүүд эдеэ хоол шанаа. Хүн зон хониной мяха болон бусад эдеэ үгэлсөө. Манай сомон түлишөөр туһалаа. Ахын аймаг соо өөрын хүсөөр баригдаһан түрүүшын түүхэтэ хүүргэ гэжэ хэлэдэгбди.

Бүрэнгол гол дээгүүр хүүргэнь хуушараад байгаа. Тиихэдэнь  энэ ТОС-ой гэшүүд  хамсыгаа шаман орожо, заһабарилга 2-3 жэлэй  саана ябуулаа.

Үлзытэдэ зайн гал үгы, зуһаланда гараһан хүнүүд үглөөнэй 4 сагта бодожо, үнеэгээ һааха. Үдэшын һаалиин һүүлээр  эртэ унтадаг байгаа. Харин мүнөө тэндэнь үхибүүдэй талмай баригдаа. Ушар гэхэдэ, теэби таабайндаа Норильск, Нерюнгри, Эрхүү, Улаан-Үдэ, Мирный гэхэ мэтэ хото городуудһаа багашуул амаралтадаа ерэдэг. Нэгэ доро 60-аад хүбүүд, басагад сугларшадаг. Хүүгэдэй талмайн хоёр талаһаань наранай элшээр түлигдэдэг батарейнүүд табигданхай, тиигэжэ һүниндөө гэрэлтүүлэгдээ.

Алаг Шулуун һуурин баһа эдэбхитэй ажаһуугшадтай. Тэндэ ТОС һайнаар ажалаа ябуулдаг. Хүүгэдэй талмай  баригдажа эхилэнхэй.

- Ондоо  ТОС-ууд Хужар һууринда бии гү?

- Байха даа. Үүсхэл гаргадаг эдэбхитэй ажаһуугшадай үгы һаа, һууринаймнай шарай шэнжэ ондоо байха һэн. Ондоо тээһээ иимэ холо хүнүүд ерэжэ, манай юумэ хэжэ үгэхэгүй гэжэ булта һайнаар ойлгоно.

“Буян хэшэг” гэһэн ТОС һүүлэй гурбан жэлдэ тон эдэбхитэйгээр хүдэлнэ. Мүнөө сагта тэдэ стадион барижа байнхай. Нёдондо  жэл хоёр гектар талмай тойруулаад, бахана һуулгажа хүреэлһэн байна.

Хужарта Патархеевэй үйлсэ эгээл ута юм, 800 гаран метр болодог. “Буян хэшэгэйхид” тэндэ зайн гал оруулаа. Урданай хаягдаһан зайн галай 37 түмэр бахана хадагалаатай байгша һэн. Тэрэмнай хэрэгтэй болоо. Хүндэ гэгшын түмэр баханануудые  бидэ өөһэдөө яагаад һуулгахабибди даа. Алта малтадаг «Хужир Энтерпрайз» үйлэдбэри оньһон техникэеэ үгэжэ, туһа хүргөө.

Хүн зомнай орой үдэшэндөө гэрэлтүүлэгдэһэн үйлсэдөө түргөөр һуранхай. Нэгэ зааха галай үгы болоходо, юун болооб, яагааб гээд, шууялдажа эхилхэ.

“Ургы” ТОС нютагайнгаа соёлой түлөө харюусадаг гэхэдэ, алдуу болохогүй. Тэдэнэй олоһон мүнгөөр 2019-2020 онуудта Соёлойнгоо байшанда шэнэ хубсаһа хунар оюулаабди. Манай нютагай мэдээжэ арадай артист Нина Гармаевна Токуренова ерэжэ, дайнда зорюулагдаһан зүжэг харуулжа, заажа үгэһэн байна. Иигэжэ Илалтын 75 жэлэй ойдо ехэ юумэ бэлдэжэ байхадамнай, коронавирус толгой дээрэмнай ерэжэ буугаа. Тэрэ зүжэгөө мүнөөшье болотор олоной һонорто дурадхаагүй байнабди.

- Танай нютагай ТОС-ууд даалгагдаһан дэбисхэр газартаа ажал ябуулхаһаа гадна,  хамтараад юу хэдэг бэ?

- Нютагайнгаа шэг шарай һайжаруулхын түлөө ажал ябуулагдажал байдаг даа. “Арадай бюджедэй” мүнгөөр Илалтынгаа хүшөө заһабарилаабди. Эндэ гал оруулагдаа, һууха скамейкэнүүд хэгдээ, зүргэнүүд плиткээр хушагдаа. Тиихэдэ “Ургы” ТОС олон үхибүүтэй эжынэртэ стелэ бүтээгээ.

«Бүрэнголдоо дуратайб!», “Бурэнгольское СП”, “Хужар”, “Ом Мани Падме Хум” гэхэ мэтэ томо үзэгүүдтэй стелэнүүд һүүлэй хэдэн жэлдэ табигдаа.

 “Ом Мани Падме Хум” гэһэн тарни олон нютагуудта табигдана гэжэ дуулаабди. Бидэшье бурханай орондо ажаһуудаг хадаа энээниие бэшэхэ гэһэн шиидхэбэри абаабди. Нютагһаа холо ойгуур мэдээжэ “Гэсэрэй һүмын” дээрэхэнэ “Хужар” гэһэн шэнэ ТОС энэ ажал ябуулаа. Сагаан шэрээр будагдаһан үзэгүүдынь һүниндөө гэрэлтэжэ, һайнаар харагдадаг. Юуб гэхэдэ, тэндэ наранай элшээр түлигдэдэг батарейнүүд табигдаа.

“Хужар”  ТОС “Гэсэрэй һүмын” түлөө харюусалгатай болоо. Гэсэрэй 1000 жэлэй ойн баярта энэ һүмэ бодхоогдоо һэн. Тэрэ гэһээр нэгэшье заһабарилга хэгдээгүй бшуу. Тиимэһээ һүүлэй хоёр жэлдэ заһабарилгын ажал ябуулагдаа.

Үхибүүднай нэгэ багахан зал соо барилдаанда ябадаг һэн. Олоной хүсөөр, аймагай захиргаанай туһаламжаар барилдаанай найман ханатай гэр бодхоогдоо. Энэ хэрэгтэ гурбан сая түхэриг гаргашалагдаа.

Бүхы ТОС-уудай гэшүүд  сугларжа, нютагайнгаа аршаан булагуудаа сэбэрлэжэ, гоё болгожо байдаг. Жэшээлбэл, “Мори баряаша”, “Бурьялааша” аршануудайнгаа дэбисхэртэ хөөрэлдэхэ беседкэ, хубсаһа хунараа һэлгэхэ газарнуудые зохёогоо.   

Мүнөө жэл суутай Сайлагай хүүюур (водопад) дээрэ ехэ ажал хэгдэхэеэ байна. 2021 оной дүнгүүдээр бүхы ТОС-уудайнгаа шүүһэн 360 мянган түхэриг гаргашалха һанаатайбди. Аймагай засаг дарга Матвей Валентинович Мадасов энэ хэрэгтэмнай 50 гурбалжан метр модо үгэхэеэ мэдүүлээ. Эндэ амархаяа ерэһэн хүнүүдтэ хэрэгтэй эдеэ хоол шанаха газар, беседкэ барихабди.

- Һонирхолтойгоор нютаг тухайгаа хөөрэжэ үгэһэндэтнай баярые хүргэнэбди!