Эрдэмтэнэй нэрэ мүнхэ

Харганаагай дунда һургуули 1999 онһоо эрдэмтэнэй нэрэ зүүнхэй. “Лубсановска уншалганууд” гэжэ эрдэмэй хуралдаа  2009 ондо эндэ түрүүшынхиеэ болоһон юм. Арбан жэлэй удаа, 2019 ондо Харганаагай һургуулиин 50 жэлэй ойн баярта эрдэмэй энэ хуралдаан хоёрдохи удаагаа зарлагдаһан аабза. Тиихэдэ  һургуулиин ханада дурасхаалай самбар хадагдаһан.

Һургуулиин захирал Чингис Цыденовэй мэдээсэһээр, “Лубсановска уншалганууд” саашадаа хоёр жэлдэ нэгэ удаа үнгэржэ байхаар түсэблэгдэнэ. Тиихэдээ орой намар боложо байха юм. Аймагай захиргаан энэ хуралдаа уласай хэмжээндэ үргэхэ хүсэлтэй.

Ойн баярай хуралдаан һургуулиин дэргэдэхи талмай дээрэһээ эхиеэ абаа. Сэлэнгын  аймагай засаг дарга Станислав Гармаев нээлгын ёһололдо үгэ хэлэхэдээ, Даша Дашапыловичай намтар дээрэ тогтоо: “Нютагаймнай хүн элитэ ехэ эрдэмтэн байхаһаа гадуур бэрхэ политик һэн. Партиин Обкомой гурбадахи секретаряар 3 жэлэй туршада ажаллаһан. Тиихэдээ идеологиин тала даагаад ябаһан. Юрын хүниие иимэ үндэр тушаалда табихагүй һэн. Мүнөөнэйхеэр бодобол, Засагай газарай Түрүүлэгшын орлогшо ябаа болоно”.

9 шэглэлээр тараһан хуралдаанда 80 гаран үхибүүд хабаадаа. Тэдэниие Улаан-Үдэһөө ошоһон үндэр нэрэ зэргэтэй эрдэмтэд сэгнээ. Үшөө тиихэдэ Сэлэнгын аймагай түрүү багшанар жюриин гэшүүд болоһон байна.

Буряадай эрдэмэй түбэй ИМБТ-гэй түлөөлэгшэ, түүхын эрдэмэй доктор Любовь Абаева Даша Дашапыловичиие Буряад Уласта эрдэмэй ажал эмхидхэгшэ гэжэ онсолон тэмдэглээ. Виктор хүбүүниинь эсэгэ тухайгаа дурсахадаа, эмхидхэхэ бэлигээрнь мүн лэ гайхадаг байһанаа мэдүүлээ. Даша Дашипылович Буряадай ниитын эрдэмэй институдые (БИОН) 18 жэлэй туршада толгойлходоо, мүнөө байгаа Буряадай эрдэмэй түбэй бүхы байра һуудалай һуури табиһан юм.

Даша Лубсанов “Буряад үнэндэ” эдир залууһаа корректорээр хүдэлжэ эхилээ. Удаань литературна хүдэлмэрилэгшөөр, таһагые даагшаар, редакторай орлогшоор ажаллаа. 24 наһандаа сониной редактор болоһон юм.  Москвада Дээдын партийна һургуули түгэсхэжэ ерээд, эрдэмэй харгыгаар дабшаһан юм.   

НЮДЭНДЭ УРИН НЮТАГАЙ ШАРАЙ     

Сэлэнгын аймаг орохойтой сасуу Бүхэнэй сомон угтадаг. Энэ сомоной мэдэлдэ гурбан һуурин оршоно – Харганаа, Доодо болон Дунда Бүхэн. Тус сомоной даргаар 2015 онһоо Игорь Содномов хүдэлнэ.Тэрэнэй дуулгаһаар, 1500 ажаһуугшатай сомондо аяар 15 ТОС тоологдоно. Республика дотороо эгээл түрүүн эндэ ТОС байгуулагдаһан юм. Жэл бүри 600 мянга гаран түхэриг грант шүүдэг ТОС-ууд нютагайнгаа шарай нилээд һэргээгээ. Ерэхэ зундаа Тээрмэтын аршаангаа болбосон түхэлтэй болгохо түсэбтэй. Урда жэл 100 мянган түхэриг энэ хэрэгтэ һомолжо, хүнэй һууха һандалинуудые, сарай гэхэ мэтые бариһан байна. Ерэхэ зундаа харгыень заһаад, зайн галтай болгохо түсэбтэй. Тэндэ мүнөө дээрээ модон гэр бии юм. Тэрээнииень 1954 оной үетэн 4 жэлэй саана бариһан байгаа. Совет үедэ эндэ ехэ зохид байра байдал зохёогдоһон аад, 1990-ээд онуудта түймэртэ тэрэнь шаташаһан байгаа.

ЗОНОЙ ТОО ХОРОНОГҮЙ

Бусад сомонуудта орходоо, Бүхэнэй  сомоной ажаһуугшад хороногүй. Улаан-Үдэһөө холо бэшэ оршоно ха юм. Гусиноозерск хотошье дүтэхэнэ.  Вахтаар ябажа  хүдэлдэг зон олон. Тиибэшье гэртээ ерэжэ амараад, ажалдаа ябана. “Гэр юумэеэ абаашана гэжэ хэлэхын аргагүй. Зундаа ерээд, ажал хэдэг. Дача шэнги болгоод байнхай, - гэжэ Игорь Владимирович хэлэнэ. - Хүн зомнай ажахыгаа хараад лэ байна. Огородой эдеэ ехэ һайн һуулгадаг. Ехэ дорюун овощеводуудтайбди. Фермернүүд бии. Бүхыдөө 20-ёод гүүртэ тоологдоно. Тэдэмнай ходо грант шүүжэ байгшад. Ехэ бата бэхи фермернүүд хэд бэ гэхэдэ, Анатолий Базаржапович Цыбденов (30-аад гектарта һуулгана), Владимир Сергеевич Будаев (70 гектар талмайда һуулгадаг – “Валей” гэжэ хари гүрэнэй уһалууриин хэрэгсэлтэй). Республика соогоо түрүү зэргэтэй овощеводууд юм.

ХАРТААБХААРАА СУУТАЙ ХАРГАНАА

Сэлэнгын аймагай эгээл үрэжэлтэй дэбисхэр дээрэ Харганаа һуурин оршоно.  Юушье һуулгаа һаа, заатагүй ургаха гэжэ нютагаархид  тэмдэглэнэ. Илангаяа хартаабхань угаа амтатай юм. Эгээл тиимэһээ энэ эдеэгээ нютагай бренд болгоод, табан жэлэй саана гол харгын хажууда хартаабхада зорюулһан хүшөө харганаагаархин бодхоогоо бэлэй. Тиигэжэ баян ургасаяа бардамаар хуряаһанай удаа онсо танюуһатай энэ гол тэмдэгэйнгээ дэргэдэ жэл бүри Хартаабхын баяр - яармаг үнгэргэдэг заншал байгуулаа.

“Урда тээнь клуб соогоо ургасын баяр – үзэсхэлэн эмхидхэдэг байгаабди. Айл бүхэн хуряаһан ургасаяа нютагаархидайнгаа үзэмжэдэ дэлгээгээд, дуу шуугаа дуулалдадаг, бэе бэетэеэ урилдадаг, хүхидэг һаабза. Энэ хэмжээгээ улам үргэдхэхэ гэжэ шиидээд, сентябрь һарын һүүлшын суббото болон воскресенидэ хүшөөгэйнгээ дэргэдэ үргэн дэлисэтэй яармаг зарладаг болообди. Тиигэжэ холо ойроһоо ерэһэн айлшад ургасыемнай худалдан абаха аргатай болоо”, - гээд, нютагай Соёлой байшаниие даагша Елена Бальжиева дуулгана. 

Энэ фестивальда эгээл амтатай хартаабха таригша элирүүлэгдэдэг. Тиихэдэ эгээл һайн эзэн эхэнэршье шэлэгдэдэг юм ха. Газаа уһанай ерэжэ байхада, айл бүхэн огородой эдеэ һуулгангүй яагаад байхаб? Совет үеһөө үлэһэн уһалууриин канаванууд хэбээрээ үлэнхэй ха юм.   

ЭДЭБХИТЭЙ ХАРГАНААГААРХИН

Харганаа нютагай ажаһуугшад ганса огородоо хараад һуудаггүй  – энэ тэрэ хэмжээ ябуулгануудта оролсожол байдаг. Соёлой байшанииень даагша Елена Бальжиева ехэ эдэбхитэй, дорюун хүтэлбэрилэгшэ юм. Жэшээнь, 2020 ондо Москвагай 20-ёод ажаһуугшадые угтан абажа хүндэлөөд, харюудань мүн лэ Москва даража ошоод ерээ. Энэ түсэлөө дам саашань үргэлжэлүүлхэ түсэбтэй.

“Уласай Юрэнхылэгшын грант шүүһэн Елена Алиеватай намайе ниитын ехэ ажал ябуулагша Дулма Содномова танилсуулһан юм. Тэрээндэ Буряадта хүлеэжэ абаха талмай хэрэгтэй болоод байгаа. 9 үдэрэй туршада Москвагай ажаһуугшадые һаатуулаабди. Ивалгын дасан. Байгал далай харуулаабди. Харюудань өөһэдөө Москвагаар ябажа ерээбди. 55-һаа дээшэ наһанай зон энэ түсэлдэмнай оролсоо бэлэй”, - гээд, Елена Бимбаевна баяртайгаар дуулгана.

Нютагтаа олзотой оршотой, омог дорюун ажаһуудаг харганаагаархин һаяын сагта шэб шэнэхэн һургуулиин байшантай, Соёлой ордонтой болохо юм. Тиигэхын тулада ажал ябуулагдаһаар.