Арьяа-баалын рамнайн удаа

Эхэ зургаан зүйлын амитан бүгэды

Эльгэн дулаан энгэр бэедээ энхэржэ,

Аюул гайhаа адли бултые аршалхаар,

Арюун сэдьхэл, hайхан байдал анжарhаар

Арьяа- Баала мүндэлбэ, Аа хурай!

Ум ма ни бад мэ хум, Аа хурай!

(Борис Тарбаев)

Тиихэдэ соёлой болон тамирай хэмжээ ябуулганууд зэргэ ябуу­лагдажа байгаа юм. Ушар иимэһээ хүнүүд иишэ-тиишээ хубааржа, бүхы һонирхоһон юумэнүүдээ хаража шадаагүй. Тиимэһээ онсо һонирхолтой ушарнуудые уншагшадтаа тобшо тэдыгээр хөөрэхэмнай.

Буряад ороной али олон нютагуудһаа гадна, Россиин можо хизаарнуудһаа, Монголой аймаг сомонуудһаа, Хитадай Шэнэхээнһээ, Хүхэ-Нуурһаа (ойрад-монголнууд) хүрэжэ ерэһэн мүргэлшэд, аяншад Арьяа-Баалын хүреэлэнгөөр горо­олжо ябахадаа, һанамжануудаараа хубаалдажа, дабаан дээрэ ямар гоё һайханаар угтаа гээшэб, тиихэдэл иимэ һүртэйгөөр угтаа хадаа, угаа ехэ юумэн болохонь гэжэ абаһаар мэдэгдэжэ, сэдьхэл хүлгэжэ эхи­лээ, энэ хэмжээ ябуулга «айхабтар ехэ хэмжээн», мүн лэ, энэ «тон ехэ, ганса Буряад ороной бэшэ, харин бүхы будаадын шажантай оршон түбиин айхабтар ехэ үйлэ хэрэг» гэжэ омогорхолтойгоор тэмдэглэнэд бэлэй. Тиихэдэ тайзан дээрэһээшье үгэ хэлэһэн Бандида-хамбашье, лама багшанаршье, республикын сайд ноёдшье, Арадай Хуралай һунгамалнуудшье, Захааминай за­саг даргашье, хүндэтэ айлшадшье, нютагай эдэбхитэдшье, “Нэгэдэл” эблэлэй хүтэлбэрилэгшэд үгэ хэлэ­хэдээ, эгээл иигэжэл урма баяртай­гаар тэмдэглээд, туйлай ехэ энэ ажа­лые дүрбэн жэл хахад соо туйлажа гараһан урашуулда, барилгашадта, үгэлигын эзэдтэ (спонсорнууд), холо ойроһоо өөр өөрын сэгнэшэгүй хубитые оруулһан бүхы зондо баяр баясхалангаа хүргөө. Эндэ гол нюурынь хэлсээнгүй, бүгэдэндэ мэ­дээжэ Юрий Мандаганов байгаа. Юрий Ёндоновичто олон тоото нэрэ зэргэнүүдтэнь нэмэжэ, “Захаами­най аймагай хүндэтэ эрхэтэн” гэһэн үндэр нэрэ зэргэ (аймагай эгээл ехэ шагнал хайра) нютагаархидынь ол­гожо, хамба торгон дэгэл үмэдхэжэ, аюуша хадагаараа хүндэлэн ёһолжо, бэлэг сэлэгүүдээ барижа, халуун та­лархалаа мэдүүлээ.

Үгэлигын эзэд – эбээн тэдхэгшэд­тэ: Арадай Хуралай һунгамал, барил­га-наймаанай “Смит” бүлгэмэй аха­мад захирал Геннадий Доржиевта, “Закаменск-лес” бүлгэм эмхидхэгшэ Очир Жигжитовтэ, олониитын ажал ябуулагша Бата Семёновто, “Бест Плюс” бүлгэмэй ахамад захирал Вячеслав Байминовта, “Диагрупп” бүлгэмэй ахамад захирал Валентина Дориевада, “СП-Инвест” бүлгэмэй ахамад инженер Андрей Кондра­тьевта, “Барис Плюс” бүлгэмэй ахамад захирал Вячеслав Аюшиев­та, “Барис” наймаанай байшанай эмхидхэн байгуулагша Баир Гар­маевта, “Альянс” бүлгэмэй ахамад захирал Зоригто Цыреновтэ, “Само­цветы” бүлгэмэй ахамад захирал Ва­дим Базаровта, “Домино” бүлгэмэй захирал Дмитрий Путилинда, “Экс­перт” бүлгэмэй ахамад захирал Сер­гей Эрдынеевтэ Баярай бэшэгүүд, дурасхаалта бэлэгүүд барюулагдаа.

“Арьяа-Баалын хүреэлэн”

Тэрэл үдэртэ мүргэлшэдтэ, аяншалагшадта «Арьяа-Баалын хүреэлэн» нээгдээ. Аяншалгын - гороолхо зүргэ-гэшхүүр дээрэ амарха дүрбэн талмай түхеэрээтэй, һуудалнууд, бог шоройн хайрсаг­ханууд табяатай, зөөлэн барюул татаатай. Тэрэ татаатай барюул эрхиин 108 модоор урлагдаһан тоб­шонуудтай.Эдэ тобшонууд дасанай мастерскойдо хэгдээ гэжэ тэмдэглэе. Тобшонуудые барин дамжахадаа, эр­хиин 108 тобшонуудые мухарюулан тоолоһон болоно. 2000 метр утатай энэ зүргэ-гэшхүүрые яаралгүй аа­ляар ябахадаа, 35 минутын туршада нэгэ гороо дүүргэнэ.

Хүреэлэнэй оршон тойрониие хаймадан хараха талмайнууд амар­ха газарнуудта нэгэдүүлэгдэнхэй: түрүүшынхинь дасанһаа хойшоо үгсэжэ, Буряад орондохи эгээл үндэр Дүйнхор субаргада мүргөөд, уулын хормойгоор нара зүб гаргагдаһан зүргэ гэшхүүрээр үргэн ехэ тайзанай, харагшадай һууха һандалинуудай дээхэнүүр гарахада, тээ саана түхеэрөөтэй.

Эндэһээ наранай мандаха тээһээ нара зүб хаймадан харахада - Даша- Пүнсэглиг хиидэй дуганууд, субарга­нууд, байгаалиин бүтээһэн гайхам­шагта субаргадал мүндэгэр һайхан оройтой Һубарган уула, хүжэ ногоо­ноор нэмжыжэ, юһэн голые хааһан Баян сагаан Баатар-Хаан уула, Ба- руун ехэ Хаан-Хурмаста уула, Хужа­рай таабайн субарга, байгаалиин ёһотой үзэсхэлэн – Бэһэтэ уула, Рин­чин-Хаан (Буха-Ноён баабай) уула болон нэлэнхы ехэ Санагын гол нэм­жын, үзэсхэлэн гоёор харагдана.

Эндэл Мэлын урашуулай мо­доор бүтээһэн Аюша бурханай хүрэг баһал мүнөө һая баригдаһан дугандаа залагдаад, рамнайгаа хүлеэжэ байна. Эндэһээ дээшээ га­рахада, үшөө нэгэ байгаалиин ехэ үзэмжэ – Санагын зоной уг гарбалые һүлдэлжэ, хэдэн тээшээ хубааран һалбарһан шэнэһэн модон – угай һарбаалжа хүлеэнэ.

Хоёрдохи талмай - дуратай хүн бүхэн тунгалаг тооноор хүхэ тэнгэриие харан шэнжэлхэ аргатай байха, үшөө дээшээ гурбадахинь – гол талмай гэхэдэ болохо, хүрэгэй тээ наанахи сэхэ урдаһаань ха- раһан ташаланда түхеэрээтэй. Эндэһээл Бодисадын хүрэгые хүсэд дүүрэнээр, наряар шэнжэлэн хаража, асари ехыень бодотоор ойлгохоор. Эндэл мүргэлшэдтэ олон тоото һандалинууд табяатай, зурамуудаа, хадагуудаа үргэхэ, Хии мориёо хиидхэхэ тусхай һургаагууд- зэлэнүүд байна (амиды модо орёон уяжа болохогүй). Эндэһээл Арьяа-Бааладаа хандажа мүргэгты, бүхы мүргэлтнай хүрэхэ, номуун ёһоор бүтэхэ гэжэ лама багшанар тайлбарилна.

Харин дүрбэдэхи талмай го­роогоо дүүргэһэн мүргэлшэдэй һэрюундэ амаржа, зосоогоо тэниижэ, амар мэндэеэ хэлсэжэ һуухые нуурай эрьедэ түхеэрээтэй. Ду­лаархада эндэ хун сагаан шубууд зуһахаяа ерэдэг. Захааминай бүхы хонгоодорнуудай, Санагын шошоо­логуудай һүлдэ ха юм даа:

Хун шубуун гарбалтай,

Хуһан модон сэргэтэй

Хонгоодор ехэ угтан.

Сагаан шубуун гарбалтай,

Сагдуул модон сэргэтэй

Ерэн юһэн шошоолог...

Урайн сагhаа суурхаhан Уран-Дүшын орондо, буурал хангай За­хааминда угайнгаа утаhа залгажа, мүнөө үедэ хонгоодорнууд, шо­шоологууд, тэртэ, хүрхүүд, hойhо, сөөхэр, боолдой, шоно, сартуул­нууд ажаhуунад. Зүжэглэмэл тог- лолто эхилхэдээ, Санагын уран бэлигтэйшүүл эдэ уг гарбалнуудаа хүндэлжэ байһанаа харуулаа.

(Юhэн угай хонгоодорнууд 108 хэнгэрэгүүдые сохино).

Бүхы дүрбэн талмайнууд буряад байгаалиин үзэсхэлэн гоёые миил харуулха, амаруулха бэшэ, тэдэ өөһэдын ехэ шажан мүргэлэй нан­гин удхатай: дасан (газар дээрэхи бурхадай ордон), мүнхэ тэнгэри, Арьяа-Баала, уһан - нуур. Энэл нуу­рай эрьедэхи налгай намдууда эдэ бүгэдые ухамайлан бодохо арга ол­гогдоно.

Шатар наадан

Рамнайда шатар ямар хабаатай юм гэжэ зариман һанаа ёһотой, тайзанһаа таһарангүй хараашуул лэ хүсэд һайнаар ойлгоо байха. Зүжэглэмэл тоглолтодо һабар- хонгоодор угтай эдирхэн хүбүүн Арьяа-Бааладаа мүргэхэеэ ошо­жо ябахадаа эсээд, зөөлэн бүхэдэ диилдэшэнэ. Тиигээд аргагүй һонин зүүдэ харана. Тэрээндэ үбгэн таабай гурбан даабари үгэжэ дүүргүүлнэ. Гурбадахи даабаринь - шатар наада­ха болоно. Тэрэ хоёрой тайзан дээрэ наадахые энэ үедэ мори унаhан хүнүүд талада дабтан, шатар наада­над.

Энэмнай гайхалтай хэрэг – Бу­ряад ороноймнай түүхэдэ морёор шатар наадаһан ушар гэжэ хай-даа, үгыл ха. СССР гүрэнэй түүхэдэ Улаан Армиин үшөө хуягламал техникэдэ һуугаагүй байхада, Москвагай Улаан Талмай дээрэ сэрэгшэдэй морёо­роо наадаһан ушар тухай би уншаа һэм. Теэд тиихэдэ тусхай һургаалтай сэрэгэй моридые унаһан морин сэрэгшэд – кавалеристнүүд наадаа бшуу. Харин мүнөө эндэ – моридые унаһан хүдөөгэй хүбүүд!

Хүбүүн үбгэниие диилэбэ.

Үбгэн: Зай, хүбүүн, хурса ухаатай, мэргэн бодолтой байнаш, бэрхэш даа.

Харин манай захяа иимэ: мүргэл хэхэдээ, манай түлөө Арьяа-Баа­ла бурхандаа мүргэжэ, хамаг эхэ болоhон зургаан зүйлэй амитадые зоболонhоо hалгаажа, диваажинай орондо хүргэхэ боди сэдьхэлэй шэ­деэр бурхан болохо зүб замда оро­ходомнай туhалыш гэжэ гуйнабди.

Энэ үедэ “Зальбарал” дууе Алек­сандр Ринчинов дуулана.

Хүбүүн: Баяртай, захяаетнай дүүргэхэб, бүхы шадалаараа оролдо­хоб гэжэ, тангаригаа үгэнэб.

Хүбүүн айлhаа гаража ошобо. Үхибүүд тэрэниие талада унтажа байхадань hэреэбэ. Һэрихэдэнь ма­нан тарашанхай, үнөөхи газартаа хэбтэнэ.

Үхибүүд: Дандар, ши юундэ эндэ унтажа хэбтэнэш, бодыш!

Хүбүүн: Нүхэдни, шагныт намай­гаа, битнай hонин ушарта ороод ябанаб. Зүүдэн соогоо ехэ hонин, гоё хүнүүдтэй уулзааб, үнидэ үгы элинсэг таабайтаймни адли шэнги байгаа. Тэдэнэй захяае дүүргэхэ уял­га абаад ябанаб. Бултадаа ошожо, эхэ зургаан зүйлэй амитадай түлөө, элинсэгүүдэйнгээ түлөө, эхэ нюта­гайнгаа түлөө Арьяа- Баала бурхан­даа мүргэел.

Үхибүүд: Заа, тиигэе!

Зургаан үхибүүд Арьяа-Баалын зүрхэн тарни залгуулан уншанад.

Иигэжэ үхибүүд рамнайлагдаһан бурхандаа бүгэдөөрөө мүргэхэ сагнай ерээ гэжэ зүжэглэн уряа­лаа. Найрай энэ сценари “Алтар­гана - 2006” нааданай “Уран үгын” лауреат, 2016 ондо Улаан-Үдэдэ үнгэргэгдэһэн “Алтарганада “ эссе бэшэлгээр эрхимлэһэн ирагуу най­рагша, Захааминай “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй хүтэлбэрилэгшэ Сан­жай-Ханда Дармаева зохёогоо гэжэ тэмдэглэе. Зүжэглэмэл тоглолтодо арадай дуу хатарай Санага ансамблиин артистнар, хүүгэдэй жэшээтэ “Сагаан Дали” ансамблиин үхибүүд хабаадаа. Хүндэтэ айлшадаа хүлеэн абаха угтамжын ёһололые Санагын хүгжэмэй, аймагай уран һайханай hургуулинуудай багшанар, шабинар Буряадай габьяата дуушан Доржо Шагдуров, нютагай аха захатан, пар­тийна, советскэ ажалай ветеран Вик­тор Бандеев, “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй гэшүүн Даннил Нохоров түрүүтэй Санагын богоһо, үүдэн болохо Хаан сагаан Ташаашадаа үнгэргөө юм.

Мэдэжэ ябая

Тайзан дээрэ Бандида хамба түрүүтэй бүхы дасануудай шэрээтэ­нэрэй, лама багшанарай рамнайн ном уншахада, “Мэдэжэ ябая” гэһэн Пүрбэ Самбуевай ном рамнай­лагдажа, мүргэлшэдтэ тараагдаа. “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй эдэбхитэй гэшүүн байһан Пүрбэ Самбуевай толилогдоогүй зохёолнуудые Анто­нида басаганиинь Хорло (Буда) Шаг­дуровна ээбиитэеэ нарин нанжа- наар хадагалжа байһанаа эблүүлжэ, хэблэлдэ бэлдүүлээ. Тиигээд Арьяа- Баалын рамнайн хүндэлэлдэ зо­рюулагдажа, арад олонойнгоо аша туһын түлөө энэ ном хэблэгдэжэ, рамнайлагдажа, һүзэгшэ зондоо хүрэжэ, ехэл буян болобо гээшэ.

Мүнөө үеын зон, илангаяа Зүб- лэлтын журамаар хүмүүжүүлэгдэһэн дунда наһанай хүнүүд маани, мэгзэм, тарнинууд гэжэ шэхэндээ дуулаһан, өөһэдөөшье “Ум маа­ни бад май хум” гэжэл уншахаһаа бэшэ, гол удхынь ехэнхидээ ойлгодоггүй, ном сударнууд тухай хэлэл- тэшьегүй. Эдэ бүгэдэ ном соо тон тодорхойгоор, ямаршье хүнэй ойлгохоор юрын хөөрөөгөөр дам­жуулагдана. Хүнэй һүнэһэ һүлдэ, үхэл түрэл тухай, наһа барагшые зүбөөр хүдөөлхэ гурим дэлгэрэн­гыгээр хөөрэгдэнэ. Хэдэн үе саг соо арад зоной харан адаглажа, шэнжэжэ, манда хүргэһэн хүнүүдэй болон амитадай, жэгүүртэнэй зүн ба мэдэрэлнүүд тооложо үгтөөтэй.

Гурим, ёһо заншалнуудаа мэ­дэжэ ябахада, хэзээдэшье аша туһатай. “Шалтаг дээрэ билтаг” гэжэ дэмы хэлэгдээгүй, ямар нэгэн гэнэ усал, гэнтын аюул болохо­доо, хуу шалтагаанһаа болодог ха юм. Тиимэһээ ушар удхые мэдэжэ, “һэргэгтэ гарзагүй” гээд лэ һэргэг ябахые оролдохо шухала.

Түгэсхэлэй үгэ

- Рамнайн найр наадан үндэр дээдэ хэмжээндэ үнгэрбэ ха юм даа гээд амаршаха бэшэ, урдамнай үшөөл ехэ ажал байна. Аюша бур­ханайнгаа дуган дүүргэхэ, Аюша бурхаһаа баһал рамнайлха, дасан тойронгоошье, “Арьяа-Баалын­гаа хүреэлэндэшье” ажалнай ехэл даа. Тиигээдшье Захааминдамнай энэ жэл “Арьяа-Баалын жэл” гэжэ соносхогдонхой ха юм. Рамнай­да үрдижэ ерээгүй зон үшөөл ерэһээр байна. Тиигээд иимэ аса­ри бурхантай, үнэхөөр Арьяа-Баа­лын орон болоһон нютагтаа олон мүргэлшэдые, айлшадые, аяншадые хүлеэнэбди. Рамнайда ерэһэн зон харгытнай ямар “айдаһатай” юм гэжэ гайхалдаа. Харгы заһагдажал байнал даа гэхэдэ, нэгэ тээгээ хэрэг­тэ хэрэггүй зон һүгнэ ерэшэхэ бэшэ, энэ гээшэ жэнхэни байгаалидамнай муу нүлөөтэй байжа болохо, үнэн һүзэгшэд, хизаар орондоо дура­тайшуул лэ юушье дабан гаталжа ерэхэл даа. Августын 1-дэ үнгэрхэ Майдар хуралай – Захааминай гол ехэ хуралай найрта олон зониие хүлеэнэбди, - гэжэ “Нэгэдэл” жасын түрүүлэгшэ Солбон Будаев хөөрэнэ.

Зай иигээд лэ, “Арьяа-Баала бур­ханай магтаалаар” (Үг. Борис Тарба­евай, хүг. Баир Тарбаевай, аранжи­ровка Ал. Чойбсоновой) дүүргэе даа.

Бүрэн хара, бүтүү маные hэтэлhээр,

Бүргэд мэтэ үндэр дээрэhээ шэртэhээр,

Булган түрүү Буряад нютагайм баруун тээ

Бурхан түшэг Арьяа- Бааламнай мүндэлбэ.

Аа хурай! Арьяа-Баала мүндэлбэ,

Аа хурай! Ум маани бадмай хум.

Уулын үбэр Улаан Зураада забилба,

Улад зоной буян хэшэгээр заларба.

Үреэл табин угтан абая барандаа,

Үер ехэ гороо ниилүүлжэ хамтадаа.

Аа хурай! Угтан абая барандаа,

Аа хурай! Ум маани бадмай хум,

Аа хурай!