Эрдэм хүгжөөлгын элитэ гуламта

1922 оной долоон hарын нэгэндэ буряадай мэдээжэ эрдэмтэдэй - Б.Барадинай, Ц.Жамцараногой, Г.Цыбиковэй үүсхэлээр Буряадай эрдэмэй хороон (Буруч­ком-Бурятский учёный комитет) байгуулагдаhан түүхэтэй. Буруч­комой (хорооной) түрүүлэгшээр Б. Барадин hунгагдаhан, нарин бэшэгэй даргаар – Г.Цыбиков.

Хүгжэлтын шатанууд. Ехэл дэм­бэрэлтэй, холын хараа бодолтой хэрэг тэрэ үеын буряад эрдэмтэд эмхидхэhэн байна. Буручком - Буряад-Монголой АССР-эй арад түмэнэй эрдэм болон болбосоро­лой, соёлой хүгжэлтын асуудалнуудта эгээн ехэ анхаралаа хандуулха гэһэн гол зорилго табяа. Тэрэ үедэ аргагүй ехэ ажал хэгдээ: олониитын болон улас түрын асуудалнуудта зорюулагдаhан hуралсалай ном hударнууд буряадаар оршуулаг­дажа хэблэгдээ; шэнэ учебник, hуралсалай номууд зохёон хэблэг­дээ. Хажуугаарнь эрдэмтэд буряад арадай аман зохёол, арад угсаатанай уг гарбал, hуудал байдалай матери­алнуудые үргэнөөр суглуулдаг, шэн­жэлдэг байhан.

РСФСР-эй болон Алас Дурнын буряад-монгол үндэһэтэнэй бэеэ даалгын заршам соо бүтэһэн Бу­ряад-Монголой эрдэмтэ хороон тус институдай эхин түүхэ табиһан юм. 1929 ондо Буручком Буряад- Монголой гүрэнэй соёлой институт болгогдоһон.

Саашадаа Буряадай эрдэм ухаа­най түрүүшын хороон гүрэн түрын хүтэлбэриин, эрдэм шэнжэлэлгын талаһаа хэдэн дахин нэрэ зэргэеэ һэлгэһэн. Государственный институт языка, литературы и истории (1936 г.); Бурят-Монгольский научно-ис­следовательский институт культуры и экономики (1944 г.); Бурят-Мон­гольский научно-исследовательский институт культуры (1949 г.).

Институт 1958 ондо СССР-эй эр­дэм ухаанай Академиин Сибириин таһагай бүридэлдэ орожо, хүгжэлтын шэнэ шатада гаража, академиче­скэ эрдэм ухаанай хорооной зэргэ олоо; СССР-эй Сибириин таһагай эрдэм ухаанай Академиин Буряадай бүридэмэл эрдэм шэнжэлэлгын ин­ститут болоо.

1966 ондо СССР-эй Сибириин таһагай эрдэм ухаанай Академиин Буряадай филиал байгуулагдажа, хоёр ехэ хубаари бүлэгэйнь нэгэн СССР-эй Сибириин таһагай эрдэм ухаанай Академиин Буряадай нии­тын эрдэм ухаанай институт болоһон аад, 1997 ондо Институт монголове­дения, буддологии и тибетологии СО РАН гэжэ нэрлэгдэһэн. Нэрэеэ һэлгээн хадаа шэнжэлэлгын хэмжэ­эн дээшэлэгдэжэ, региональна хилэ дабалгатай, Евразиин регионуудай түүхэ соел шэнжэлхэ эрдэм ухаанай шэглэлнүүдэй үргэдхэлгэтэй холбо­отой.

1922 онhоо Буряадай эрдэмэй хорооной арба гаран захиралнууд ажалаа эдэбхитэйгээр ударидан ябуулаа. Мүнөө үеын Ород Ула­сай эрдэмэй академиин Сиби­риин таһагай монгол, түбэд хэлэ бэшэгүүдые болон буддын шажан шэнжэлдэг хүреэлэнгэй захирал, академик Б.В.Базаров ехэ амжалта­тайгаар толгойлжо ябана.

Монгол, түбэд хэлэ бэшэгүүдые болон буддын шажан шэнжэлдэг хүреэлэндэ 130 хүн хүдэлдэг, тэдэнэй дунда 31 доктор, 54 дид-доктор оро­но.

Оршон сагай хүреэлэнгэй до­торой байгууламжа 8 таhагhаа бүридэдэг: 1.Түүхэ, угсаа- танай зүй болон нии­гэм шэнжэл­хэ ухаанай таһаг; 2.Түб Азиин түүхэ болон соёл шэнжэлхэ ухаанай таһаг; 3. Гүн ухаан, соёл шу­далал, шажан шэнжэлхэ ухаанай таһаг; 4. Зүүн зүгэй арадуудай шухаг гар бэшэмэл болон барлагдаһан ном сударнуудай түб; 5. Уран зохёол болон арадай аман зохёол шэнжэлхэ ухаанай таһаг; 6.Хэлэ бэшэг шэн­жэлдэг эрдэмэй таһаг; 7. Зүүн зүгэй арадуудай хэлэнһээ оршуулгын түб; 8. Эртын түүхын малтамалнуудые шэнжэлхэ ухаанай (археологи), арад угсаатанай уг гарбал болон хүнэй ами бэеын шудалалай лаборатори.

Эдэ таhагуудта 100 гаран эрдэм­тэд ажалаа эдэбхитэйгээр ябуулна.

Габьяа солотой эрдэмтэд. Хэдэн үеын эрдэмтэдэй ажал хүдэлмэриин Эсэгэ оронойнгоо эрдэм ухаанай һалбари горитойхон хубитаяа оруулһанайнь ашаар Институт ака­демическэ эрдэм ухаанай эмхи зур­гаан болотороо хүгжөө.

Институдай үндэһэ һуури табиг­шад гэхэдэ, манай урдаа хараха ни­итын ба гүрэнэй ажал ябуулагшад, дэлхэйдэ мэдээжэ зүүн зүг шэнжэ­лэгшэ эрдэмтэд Б.Б.Барадин, Ц.Ж. Жамцарано, Г.Ц.Цыбиков гэгшэд болоно.

Хэдышье социальна болон гүрэн түрэдэ хүндэ сагуудта эрдэмтэ ажал­нууд зогсолтогүй гуримшуулан ябуу- лагдажа байгаа. Б.В. Семичовой, Г.Н.Румянцевай, П.Б. Балданжапо­вай, Р.Е.Пубаевай, Б.Д.Дандароной, Б.-Д.Бадараевай, К.М. Герасимова­гай, Ш.Б.Чимитдоржиевай ажалай ашаар монгол ба түбэд шудлалай шэглэл аргагүй ехэ хүгжэлтэ абаһан байна. П.Т.Хаптаев, Б.Д.Цибиков, И.А.Асалханов, Г.Л. Санжиев, В.Ц.Ганжуров, С.В.Данилов болон бусадшье суу­тай буряадай түүхэшэд инсти­тудта хүдэлһэн. Буряад ороной материальна ба оюун ухаанай болбосорол үзэжэ, этноге­незэй асуудал­нуудаар Е.М.Залкинд, Т.М.Михайлов, Ф.Ф.Болонев, К.Д.Басаева, А.С.Шубин, Д.Д. Нимаев этногра­фууд хүдэлһэн. К.М. Черемисов, Ц.Б. Цыдендамбаев, Л.Д.Шагдаров, И.Д.Бураев, В.И.Рассадин – эр­хим бэрхэ лингвистнүүд хэлэнэй шудлал хүгжөөһэн. А.И.Улановай, Л.Е.Элиасовай, А.Б.Соктоевой аша туһаар Сибириин фольклористикын һургуули бүтэһэн. Институдай вете­ран Ю.Б. Рандаловай нэрэтэй Буряа­дай социологи нягта холбоотой. П.Б. Коновалов хуннугай археологиин талаар шэнжэлэлгэнүүдээрээ ин­ститудаа суурхуулһан түүхэтэй. Энэ хүреэлэндэ суута эпос шэнжэлэгшэ Д.А.Бурчина, Байгал-Шадарай болон Үбэр-Байгалай ородой фольклор шэнжэлэгшэ Р.П. Матвеева гэгшэд ажаллаһан алдартай.

Оршуулга. 2014 онһоо «Прав­дивые записи о монголах Цинской империи» гэһэн олон ботито түүхэтэ бэшэг оршуулха, үзэхэ ехэ источни­коведческэ түсэл бэелүүлэгдэнэ. Энэ асари ехэ ажалда хэлэ бэшэгэй эр­дэмэй доктор Е.В. Сундуева горитой ехэ хубитаяа оруулһан гээшэ.

Хуушан монгол хэлэ бэшэгэй онсо хүшөөе шэнжэлэл ба оршуулга түүхын гол ушарнуудые болон хуби­лалтануудые дахин шэнээр хаража үзэхэ арга боломжо үгэнэ, монгол арадуудай түүхын ба соёлой асуу­далнуудые янза бүриин шэглэлээр хараха арга олгоно. Буряадай түүхэ бэшэгүүдые хуушан монгол хэлэнһээ оршуулха, шэнжэлхэ, хэблэхэ талаар хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Л.Б. Бадмаева ехэ ажал ябуулһан байна.

Хэлэ бэшэг шэнжэлдэг эрдэм. Лингвистическэ шэнжэлэлгэнүүдэй хүгжэлтын ехэ алхам гэхэдэ, Буряад хэлэнэй нөөсэ байгуулга болоно. Буряад хэлэнэй лексико-семантиче­ска бүридэл шэнжэлхэ тусхай толи бэлдэгдээ, мэдээсэл бэдэрхэ гури­май буряад хэлэнтэй холисолдожо шадаха бэлэдхэлнүүд хэгдээ. Шэнэ янзаар шэнжэлэн үзэхэ ба хадуун хадагалха арга олдохо. Энэ буряад хэлэнэй нөөсэ байгуулгын түсэл хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Л.Д. Бадмаева ударидажа ябана гээшэ.

Оршон сагта буряад хэлэнэй нөөсэ 2 сая 500 мянган үгын хэрэглэл бүридүүлнэ. Институдай тогтон байгуулгын ба хүгжэлтын замда хэдэн үе ажалшадай горитойхон хүдэлмэри Буряад ороной гумани­тарна эрдэмэй хүгжэлтэдэ хэгдэнхэй.

Фундаментальна болон приклад­ной эрдэм шэнжэлэлгэнүүдэй ашаар 100 жэлэйнгээ ойн баярта манай ин­ститут Ород Уласай Түб Азитай, Дур­на Азитай геополитическэ харилсаа­тайгаар Ород Уласай Дурна зүг шэн­жэлэлгын гол түб болон тодороо.

Зуун жэлэй туршада хэгдэһэн эрдэмтэдэй саглашагүй ехэ ажал хүдэлмэриин дүнгүүд саашанхи урагшатай ажал ябуулгын үнэн үндэһэн боложо үгэхэнь лабтай.

Лариса БАДМАЕВА, хэлэ шэнжэлэлгын таһагай ахамад эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, доцент.
Эржена ЦЫБЕНОВА, хэлэ шэнжэлэлгын таһагай аспирант