Буряадай зүрхэндэ «Алтаргана» сэсэглээ

Хүршэнэрэй бэе бэедээ айлшалхань хоморой байдаг. Энэ удаа айлшалха гол шалтагаан – Бүгэдэ Буряадай уласхоорондын XIV “Алтаргана” наадан ха юм! Үбэр Байгалай хизаарай Ага тосхон руу бүхы дэлхэйһээ 2 мянга гаран буряадууд ерээ. Онсо тэмдэглэхэ байнаб – энэ тосхон тон үзэсхэлэн һайхан юм. Ямар гоё һур- гуулинуудтай, нэмэлтэ һуралсалай гуламтанууд- тай, номой сангуудтай, соёлой болон тамирай ордонгуудтай, айлшадай буудалнуудтай, хоол бариха газарнуудтай гээшэб!

Энэ һайндэрэй гол үйлэдэгшэ нюурнууд хадаа нэгэ­дэхэ ба ниилэхэеэ тэсэ ядан хүлеэшэһэн арад зон ха юм даа. Тэдэниие мүнөө уда­ридан ябагша, буряад ара­дайнгаа түлөө бүхыгөөрөө оролдогшо – Баир Жамсуев мүн. Урид Агые толгойлһон аад, мүнөө сенатор болонхой. Агын “Ал­таргана” байгуулан эмхид­хэгшэ гээшэ гэжэ нютагай зон омогорхол дүүрэнээр тэмдэглэнэ. Баир Жамсуевай хэлэһээр, талада ургадаг алтарганадал урдахи үеын зонһоо бидэндэ дамжуулаг­даа хаанашье, хэзээдэшье алдагдахагүй бүхэ голнай. Түрэһэн нютагнай, түрэлхи хэлэмнай, багаһаа танил аялга хүгжэмнай хүнэй сэдь­хэл сэбэрлэхэ эм дом мэтэ гээд, дэмы хэлэгдэдэггүй гүб даа.

Бүгэдэ Буряадай үндэһэн эблэлэй түлөөлэгшэдэй, тэрэ тоодо Москвагай, Санкт- Петербургын, Яхадай, Крас­ноярскын болон бусад нютаг оронһоо бууһан буряа- дуудай һууһан автобусой “Гурбан морин эрдэниин” хүшөөгэй захаар гарахатай сасуу, эмхидхэгшэдэй энэр­хы хандаса, халуун анхарал эзэлүүдгүй мэдэрээбди. “Угай зам” сониной редак­тор болохо 84 наһатай про­фессор Владимир Будаевич Цыбикдоржиевай бидэнтэй хамта ябалсажа, буряад арадай түүхэһээ, урдахи “Алтаргана” тухай дурасха­алай үгэнүүдые домог мэ­тээр хөөрөө. Хаанаһаа эдэ бүгэдые һанан ябана гээ- шэб? Одоо гайхамаар!

“Алтарганын” хэм- жээн соо болохо олон тоото урилдаануудые, зохёо­хы үдэшэнүүдые, хэмжээ ябуулгануудые багтааһан программашье гартамнай барюулба. Хоёр үдэрэй тур­шада баярай аятай оршон бидэниие тойроо.

Үнгэ бүриин шэмэглэ- лээр яларан толорһон уужам нэмжээ стадиондо Буряадай болон Бүхэроссиин хэм- жээндэ онсо илгарһан түрүү хүнүүдэй жагсаалда Засагай газарые хүтэлбэрилэгшэд, Арадай Хуралай гэшүүд, Бүгэдэ Буряадай үндэһэн эблэлэй түлөөлэгшэд ябаа. Энэ бүлэгые Буряад Уласай толгойлогшо Алексей Цыде­нов дахуулаа.

Буряадай туг үргөөд яба­ха хүндэтэ үүргэ суута бүхэ барилдаашан Зоригто Цы­рендондоповто даалгагдаа. Стадион соо багтаагүй улад шууд эфир сэнхир дэлгэсээр анхарха аргатай байгаа.

«Алтаргана» нааданай түгэсхэлэй баяр ёһололдо хүндэтэ ветерануудай ойл- гуулһаар, залуу наһандаа бусаһан шэнги болоо, харин залуу халаан энэ һайндэрэй удха изагуурыень шуһа мя­хаараа мэдэрээ.

Агын арбат нээлгын баярта оролсообди. Олон ондоо арбадуудые Москва­дашье, Казаньдашье, Улаан- Үдэдэшье анхарааб, харин эндэхидэл адлиие хаанашье хараагүйб! Ёһотой буряад гол гудамжал даа.

Худалдаанай газарнууд- та буряад бараа элбэгээр дэлгээтэй. Үхибүүдэй наа- данхайнуудһаа эхилээд, юун үгыб даа – хуу бии! Буряад эдеэнэй элбэг гээшэнь: ногоон сай, шэнэ аргаар болоотой талханай эдеэн, бүхэлёор, бообо, аарса... Эгээл тэндэ Баир Жамсу­евтай, ВАРК толгойлогшо, Буряад Уласай Засагай газа­рай түрүүлэгшын орлогшо Вячеслав Цыбикжаповтай уулзажа, гэрэл зурагуудаа абхуулаабди.

Стадион дээрэ хүдөө ажахын үзэсхэлэн хараабди. Табан хушуун мал дууһан байгаа. Буряад нүүдэлшэнэй һэеы гэр хажуудань оршоно. Гэрэй дотор амтан шэрээ дэлгээтэй. Үндэр айлшадаа заншалта эдеэгээр хүндэлөө. Сэргын болон эмээл тохомой дэргэдэ баһал зурагуудаа абхуулаабди. Энэ үедэ мори урилдаагаар, буряад барил­даагаар тэмсээнүүд үнгэржэ байгаа. “Алтаргана” наадам­най шэнэ нэрэнүүдые нээ- гээл даа.

Агын Үндэһэтэнэй музей­шье хүрөөбди. Россиин га­бьяата уран зураашан Даши Намдаковой, суута уран ба­рималша Жигжид Баясхала­новай бүтээлнүүд тэндэ дэл­гээгдээ. Үдэшэ орой буряад эстрадын ододой концерт- наада хараабди.

“Үхибүүдэй наадан” – эгээл иимэ нэрэтэй талмай Иосиф Кобзоной нэрэмжэтэ үхибүүдэй уран һайханай түбтэ эрхилэгдээ. Түбэй ор­логшо Д.Д. Мункуева, баг­шанар Н.Б. Базаргуруева, Т.Ц.Бальжинимаева гэгшэд намайе уринаар угтан аба­жа, ажал хүдэлмэритэеэ танилсуулаа. Тэдэнэр үхи- бүүдэй хабаадалгатай һонин наадануудые эмхидхэнэ. Би тэрээндэнь оролсожо, Яхадай, Красноярскын, Үбэр Байгалай хизаарай үхибүүдтэй уулзааб.

“Алтаргана” нааданда хүгшэн эжы абанар аша гу­шанараа асарна гэжэ ехэ ур­матай байна һэн. Саашадаа үхибүүдээр буряад таабари­нуудые таалгахабди гээ һэн. Энэ түб Иосиф Кобзоной нэрэ абанхай гэжэ бахархал дүүрэнээр дуулгана. Агада абьяас бэлигтэй дуушаниие ехэтэ хүндэлдэг гэжэ мэдээ­жэ. СССР-эй арадай артист, Социалис Ажалай Герой, Агын тойрогой хүндэтэ эрхэтэн Агаһаа Гүрэнэй Дүүмын депутат байхадаа, Агын ажабайдалай һайн тээ- шээ хубилхын тулада аса­ри ехэ хубитаяа оруулһан. Тэрээнииень үндэрөөр сэгнэһэн Агын ажаһуугшад тосхонойнгоо түбтэ алдарта дуушанда зорюулһан хүшөө бодхооһон юм.

Ц. Жамцараногой нэрэм­жэтэ Агын номой сан дотор һонин уулзалганууд үнгэрөө, шэнэ номуудтай танил­салганууд болоо. Мэдээжэ уран зохёолшо, драматург Алексей Тенчойтой (Аюша Эрдынеев) болоһон уулзалга минии зосоо бүхөөр хадууг­даа. Үшөө тиихэдэ өөрынгөө бэшэһэн “Табисуурай урма зориг” гэжэ номые урил- даанда табижа, үндэр сэг­нэлтэдэ хүртөөб, дипломшье абааб.

Буряадай Засагай газа­рай Үндэһэн яһатан хоорон­дын харилсаанай ба эрхэтэ­дэй үүсхэл хүгжөөлгын та­лаар хорооной зүбшэлэгшэ, манай куратор Ринчима Романова ВАРК-ын гэшүүдтэ “Тоонто нютагһаа холо” гэжэ ном бэлэглээ. Тэрээн дотор Россиин можо нютагуудта буряад автономи болон оло­ниитын эблэлнүүдэй зохёон байгуулагдажа, эхэ хэлэеэ, үндэһэн соёлоо аршалан хамгаалха талаар хэжэ бай- һан ажаябуулга тухайнь бэшээтэй. Мүн тиихэдэ Мон­голдо, Эстонидо, Францида болон Хитадай Үбэр Монгол­до буряад нэгэдэлнүүд тухай хэлэгдэнэ.

Удаадахи “Алтаргана” наадан Монголой Булган аймагта үнгэрхэ болобо гээ­шэ. “Алтан Ага” гэжэ кафедэ һонирхолтой хөөрэлдөөн Бэлигсайхан даргатай болоо. Тэрэ Монголдо үндэһэн бу­ряад соёл хүгжөөлгын түбые байгуулаад, ударидажа байна. Соёмбо гэжэ басаганиинь эсэгынгээ хэрэг халан абажа байнхай. “Алтаргана” нааданай онсо илгааень заатагүй үлээхэ гэжэ оролдо­хобди гэжэ найдуулаа.

“Алтаргана” наадамнай дэлхэйн буряадуудай хани барисаанай һайндэр гэжэ дахинаа мэдэрбэбди. Дахин уулзатараа баяртай, “Алтар­ганамнай”!

Людмила ДОРЖИЕВА,

Бүгэдэ Буряадай XIV “Алтаргана” нааданай хүндэтэ айлшан, Ородой Холбоото Уласай болон Буряад Уласай соёлой габьяата ажал ябуулагша, Эдир сэдхүүлшэдэй эблэлэй толгойлогшо