Түнхэнэй табан ехэ хүшэтэн

Байгал” сэдхүүлэй 75 жэлэй ойдо.

Эгээ дээдэ захын Моондын ба­руун захада Нүхэн Дабаан оршо­дог. Хаан Шаргай ноеной агнаад ябахадань, хадын хоншоорто ада шүдхэрнүүд сугларшоод, үймэлдэжэ байгаа. Хангай хара һомоо далан үбэрөөр бүтээһэн һуршадаа хоно­он харбажа, ада шүдхэрнүүдые үй тооһон болгожо, Нүхэн Дабаае бай­гуулжа, Үгээли буурал таабайе эзэ­ниинь болгожо һуулгаһан.

Энэ Дабаанһаа урагшаа Бүрин Хаанай буудалтай үндэр ехэ уула хада бии юм. Бүрин Хаан тэнгэ­ри шэнэ одо мүшэнэй мүндэлжэ бии болоходонь, шэрээень эзэлжэ һуухаяа Шүдхэртэ тэнгэритэй бу- ляалдаад алдаһан. Тиигээд Дунда Замбида буужа, Хүбсэгэл нуурай ара талын Үндэр хада уулада буудалтай болоһон. Энэ Үндэр хада уулань хи­лын хоер тээнь юм. Нүхэн Дабаанай баруун урдань оршодог.

Дээдэ захада Туран тосхонһоо хойшоо Эсэгэ Малаан тэнгэриин даабаряар Дунда Замбида буужа, жэлэй дүрбэн сагта арад зоноо эрьен хаража, хамгаалжа байдаг нэгэ буудал үндэрынь Ниловэ-Пу­стынь мүн. Радоново аршаанай 2 модо болохо Шабартын үндэр май­ла болодог.

Дээрэһээнь хотогор тэнюун Түнхэн нютагаар аяншалжа доошоо буухада, Тамхи Баряаша мүргэл шүтөөнэй газар байдаг. Нэгэтэ Хаан Шаргай арбай тарбай бүдүүн улаан шэнэһэнэй түгсүүл дээрээ амаржа һуухадаа, тамхяа дааһандаа нэрэжэ татаад, бодожо ядахадаа, алшуу­раа түгсэг дээрэ мартажа ошоһон. Энэ ушарһаа боложо, арад зон ерэжэ амархадаа, тамхяа нэрэжэ татаха гэлдэжэ, абажа ябаһан тамхи торойһоонь нэгэ шэмхэ тамхи зала­жа, мүргэн орхидог. Тэрэ нэгэ шэмхэ тамхинай нэрээр ойро нютаг Шэмхэ гэжэ нэрэтэй болоһон түүхэтэй.

Хаан Шаргайн буудаг Шабартын үндэр майлаһаа хойшоо морёор ошоходоо, үглөөгүүр гараад, хо­нолгондоо Шумааг аршаан хүрэжэ хонодог. Ябагаар ошоо һаа, хоножо ошодог. Эндэ олохон аршаанууд газар дороһоонь бурьялжа, хада хабсагайһаашье шүүгдэжэ гаража байдаг. Аршаанай баруун тала­дань Хүүхэн хада бии. Энэ хадада хүүгэдгүй, ганса бэе ябаһан зон өөрынгөө гараар хүүхэлдэй бүтээжэ, үри хүүгэдые заяажа үгэхынь шүтэжэ мүргэдэг. Ганса бэе ябаһан хүнүүд хани нүхэртэй болохоо зальбардаг зантай.

Тамхи Баряашаһаа доошоо буухада, Хэрэн тосхон угтана. Эндээ захиралай ехэ ордон байшангууд ербыдэг. Урда таладань хадын хор­мойдо Хэрэнэй Тэбхэр, ехэ таладань нэгэ багахан хадын оройдо тэбхэр талмайхан нэмжыдэг. Энэ тэбхэр­тэ буряад һарын долоондо Дархан тэнгэриин хүбүүд- далан долоон дархашуул, долоон ехэ бэрхэшүүл тэнгэриһээнь буужа дархалдаг юм гэжэ хараһан уран бэлигтэй, алташа, түмэршэ дархашуул хөөрэлдэдэг.

Хэрэн тосхонһоо доошоо буухада, Харбяангуудта хүрэхэт. Эндэ Монго­лой Сөөхэр ноён хонгоодор омог­тониие Бошогто Хаанай даабаряар һүнөөн хюдажа, дороһоонь дээшэ үгсэжэ ябахадань, Хэрэнэй Тэбхэрэй эзэниинь Хэрдэг ноён угтажа, номо һаадагаа дэлижэ харбалсаһан. Энэ харбалдаанда Сөөхэр ноён Тэбхэрэй эзэниие һүүжээрнь сүмэ харбажа унагааһан. Энэ талаяа Харбаангууд гэжэ нэрэ олгоод ябаһан, байн байтараа энэ нэрэнь Харбяангууд гэжэ дурдагдадаг болоһон. Түнхэн дайдаяа харууһалжа, хамгаалжа байһанайнь түлөө Хэрдэг ноёной хүүрыень Хэрэнэй Тэбхэртэ хүдөө табиһан ушартай.

Саашаа ябажа, доошоо буухада, Жэмһэг нютаг оршодог. Эндэм­най ехэнхинь шошоолог омогтон - Тэнгэриһээ буумал Нагаарай ехэ дарханай һадаһад гэлдэдэг. Жэмһэг нютаг аршаан булагуудаар баян юм. Баруун урдань Хонгор Уула хабшуу жалга соо зүрхэнэй, бөөрын, ню­дэнэй, эхэнэрнүүдэй, гэдэһэ хотын аршаанууд бурьялан харьялан газар дороһоо гаража байдаг. Баруун хой­нонь Вышкэ гэһэн газарта халуун аршаан бии, арад зон ерэжэ, амар­жа, бэеэ эмшэлүүлдэг.

Дам доошоо буужа, Эрхүү мүрэнэй хойто бэедэнь гарахада, тэнюун түхэреэн Түнхэн аймагай хотогор һайхан Хоймор талань болодог. Эн­дэмнай Алтан Мундаргын хормойдо Хандагайтын дасан оршодог. Энэ дасанай газарыень 13-дуугаар Далай ламын багшань ябаһан Агван Доржиев заажа үгэһэн ушартай. Нара­най мандажа гараагүй байхада, Галбай нютагай зүүн тээнь ошожо, хүлеэн байһан. Наранай мандахада, нэгэ элшэнь Алтан Мундаргын хормойдо ялас байса заажа үгэһэн түүхэтэй.

Агван Доржиев Хандагайтын дасанай һуури наранай элшээр заажа үгэһэнэй һүүлдэ Хоймор талаар ябажа, байра байдалыень шалгажа, ойро тойрон байһан газар уһые шэнжэлжэ үзэһэн. Чингисха­анай шэрээ һуудалтайнь олоһон, булаг аршаан хараһан. Хэлтышөөд хэбтэһэн Хаанай шэрээ доронь томо шулуу хэжэ, лама хубарагу­удтаяа сэхэлһэн. Хожомынь булаг аршаанһаань модоор собируулга дархалжа, доошонь хүнэй нюрга, үе мүсэ сохюулхаар болгоһон ушартай.

Хандагайтын дасанһаа сэхэ ураг­шаа ябажа гарабал, Улбугай гэжэ нэгэ багахан нютаг бии. Эндэ нэгэ мянга долоон зуунай хуушаар Хастаан таабай ажаһууһан домогтой. Энэ таабаймнай Ольхоной Барнаашха ба Соодой ламбагай шэнги үзэлшэ, мэдэлшэ, ерээдүйн үйлэ хэрэгүүдые дурдажа, зугаалжа һуудаг байһан. Хүршэнэрынь анха­ралдаа табингүй үтэлһэн таабай шалшажа шалижа һугаал юм бэзэ гэлдэдэг байһан. Жэшээнь, “Хүхэ шобторонгүй үхэрөө һаахат, хүзүүгүй морёор газараа хахалхат, түмэр шу­бууд агаараар ниидэлдэхэ”, - гэхэ­дэнь, ямар тиимэ юумэд байха юм даа гэлдэдэг байһан. Мүнөө боложо байһан сагые “Далай эрьеһээ гараха, хада уула галаар бурьяха”, - гэһэн.

Хойморһоо доошоо буужа, Эрхүү мүрэн тээшэ ошоходо, табгайн элһэн ород тосхоной урда захаһаань абан, баруун тээшээ шарлажа хараг­дадаг. Буха ноён баабай ба тайгын Тарлаг Эреэн буха хоёр газар уһаа буляалдажа, гурбан үдэр ба һүни мүргэлдэжэ, угалзата сэсэгээр баян тала дайдые элһэн шулуун болгоһон түүхэтэй. Гурбадахи үдэртөө Буха ноён баабай диилэжэ, нүгөөдэеэ тайга уруунь намнаһан. Буха ноён баабай хойноһоонь дахажа, Эрхүү голоо тамаран гараа. Диилэһэнэй баяр болгон, урда хүлнүүдээрээ газар онгилон зохоржо, дээдэ тэнгэ- ришүүлдээ баяраа мэдүүлһэн. Зохоржо бии болгоһон элһэн бол­догуудынь мүнөө болоходо Зохо­роони болдогууд гэжэ таабайнар хөөрэлдэдэг лэ даа.

Дам Түнхэн аймагаар доошоо буухада, Кавказ гэжэ нэрлэгдэһэн хада уула байха. Авто-хүлэгөөр Кав­каз соогуур годиржо ябадаг харгы­ень сэхэлжэ малтахадань, гурбан метр багтай хүнэй араг яһан гаража, археологууд харгын ажалшадые һаатуулжа байлгаад байна.

Кавказһаа доошоо Шабартын дабаае уруудажа, Мон хадын доро шэнээр барижа ашаглалгада ороһон авто-харгынь зурыжа байдаг Зүүн Мүрэнөөр дамжан, Тооро нютагаар гаража ябахадаа, хойто хадада сагаан шулуун ялайжа харагдадаг. Энэ хадаа Буха ноён баабайн хэбтэшэ мүн.

Тарлаг Эреэн бухые диилэһэнэй удаа, хэбтэхэ газараа бэдэржэ, Эсэгэ Малаан тэнгэридэ хандажа, тайлга тахил бүтээжэ хэбтэхэ газараа эрибэ. Эсэгэ Малаан тэнгэри хойто хадада тэмдэг болгон сахилгаа буулгаһан түүхэтэй. Тайлга тахил бүтээһэн га- зарһаа сог абажа, гал түлиһэндөө Монсог гэжэ нэрэ олгоһон ушартай.

Иимэл даа, бүгэдэ буряад арад зоной шүтэжэ, мүргэжэ, үри хүүгэдэй, аша зээнэрэй түлөө зальбаржа, заяа буянтай, хэшэг­тэй байхыень харалсажа байдаг Түнхэнэй табан ехэ хүшэтэниие хуряангы тобшохоноор олоной һонорто табибабди.

Лопсон ШЕНХОРОВ