880
«Замай һайхы мартангүй...»
Тэрэ үглөөгүүр, харанхы һүни бэшэшье һаа, хара эртүүр, Буряад Уласай ниислэл хото - үргэмжэ ехэтэй Улаан-Үдымнай түбтэ тон хүлгөөтэй байба. Томо-томо автобусуудай хажуугаар хүхюутэй, зугаатай, хөөрэд гэһэн зүрхэтэй, һаруул һайхан шарайтай хүнүүд олоор сугларжа, холын аянда мордохоёо бэлдэнэд. Үлүү ехэ үймөө хэхэгүйн тула эмхидхэгшэд һураг мэдээсэл уридшалан дуулгаһан байжа, харгыда гарахаяа байһан хүн бүхэн ошохо унаагаа олоод, һууридаа түбхинэн, хоорондоо хөөрэлдөөгөө дэлгэхэ юм. Аяар холын Агын тойрог хүрэхэ утын харгыда улад зоноо эмхидхэжэ абаашаха даабаритай һанаа зобонги шарайтай тушаалтадай энэ тэрэ мэдээ тодорхойлон, гар утаһаар түргэ-түргөөр ярилдахань дуулдана. Уданшьегүй томо-томо түмэр “тэмээнүүдһээ” бүридэһэн авто-хамбы нойрһоо һэрижэ байһан Улаан-Үдэһөө гаража, зүүн урагшаа шэглэбэ. Иигэжэ түб Буряадай, түрын байгуулгатай уласаймнай түлөөлэгшэд Уласхоорондын “Алтаргана-2022” гэһэн наадандаа мордоо һэмди.
Автобусой сонхоор оршон тойрониие адаглан шэртэхэдэ, уян сэдьхэлдэмнай угаа дүтөөр һанагдадаг, зүүдэ зүндэмнай үзэгдэдэг, эльгэ зүрхөөрөө энхэрэн дурлаһан эхэ газараймнай шарай үлүү һайханаар харагдаха юм. Тосхон сэлеэнүүд дасан, һүмэнүүдтэеэ, жалга, мүрэнүүд хүүргэнүүдтэеэ, бэлшэжэ ябаһан мал адууһан холо хойномнай үлэнэ. Теэд олон зоной нэгэмүһэн ябаһан хамбыгай ябадал удааншаг, харгынь хоросогүй. Богонихон зогсолтын болоходо, булта буугаад, һөөргөө сугларан һуужа, замаа үргэлжэлүүлхэ болоторнь, нилээхэн саг үнгэршэнэ. Угайдхадаа, нэгэ авто-хүлэгнай аяндаа “эсээд”, һаад болон алдаа.
Олоной уулзалгын дулаахан ольһон
“Холын замда эхын ёһоор юрөөжэ”, хүбүүд басагадаа мордуулһан Буряад оронойнгоо хилэ гаталаад, Үбэр Байгалай дэбисхэр дээрэ гуталаа шоройдожо үрдеэгүйдэмнай, хүршэнэрнай дуутай шуутайгаар угтажа баясуулаа. Буряад, ород хубсаһатай соёлшод, нютагай засаг баригшад заншалта ёһоор алда хадагаараа, сагаан эдеэн табагаараа, тугаар һая пеэшэнһээ гараһан халуун хилээмэ, дабһаараа аха захатанииемнай хүндэлөөд, һайханаар найрлаарайгты гэжэ бултанииемнай үреэхэ, дуулахадань, аргагүй зохид байгаа.
...Ногоон торгон хүнжэлөөр хушагданхай налагар үргэн Агымнай тала сээжэ дүүрэн һороод һогтошомо һайхан агаараараа маниие угтаба. Үни хүлеэгдэһэн айлшадаа агынхиднай сэсэн үгөөрөө, сэдьхэлэйнгээ дулаагаар энхэрхэ юм. Оройтожо ерэһэндэмнай оройдоошье голхороогүй, үглөө болотор ябаа һаамнай, бүхэли һүниндөөшье хүлеэхэ һэмди гэхэдэнь, нэгэ талаараа аягүйрхэхөөршье, нүгөө талаараа хүхин баясахааршье байгаа: үнэтэй сэнтэй айлшад байһанаа мэдэрбэ ха юмбибди. Ууган түрэл хэлэтэй, угсаата һайхан соёлтой, ульгам моридоо уудам талаараа урилдуулан табилуулха удха түгэлдэр заншалтай, сэсэн мэргэн үбгэд хүгшэдөөрөө, абарга бүхэ шамбай хүбүүдээрээ, абхай гоохон дангина басагадаараа холо ойгуур суурхаһан, Байгал ехэ далайнгаа баруун, зүүн эрьеэр, Орос, Монгол, Хитад гүрэнүүдтэ ажабайдалаа зохёожо, амин тоонто нютагаа магтан сахидаг, ажамидарһан Эхэ орон бүхэндөө үнэн сэхэ байдаг буряад угсаатан зунай зулгы хаһада хамтынгаа ехэ наадандаа иигэжэ уулзаагүй һаа, ондоогоор яажа ушархаб даа?
Жэншэдгүйхэн журамтай
Хажуу тээһээ адаглахада, һайндэртэ хабаадагшадые агынхид яагаад угтанаб, холо ойроһоо бууһан айлшадтаа ямараар ханданаб, хэр зэргэ бэлэдхэлтэй байна гээшэб гэжэ элихэнээр харагдаадхиха юм. Ондоо гүрэнһөө, Оросой нютаг можонуудһаа бууһан хүн бүхэн гурбан зөөлэнөөр бөөмэйлүүлөө. Үнэн зүрхэнһөө хэлэгдэһэн зөөлэн һайхан үгэнүүд сэдьхэл жэгнэжэ, унтари, эдеэнэйнь зөөлэн илангаяа наһатайшуулдамнай һайшаагдаа.
Хэдэн мянган зониие угтажа, бултыень гуримтайгаар байрлуулжа, хэдэн хоногой туршада олон тоото хэмжээ ябуулгануудаа үнгэргэхэдөө, жэншэдгүй шанга журам, эмхидхэлэй ехэ ажалай үндэр хэмжээ ээлжээтэ энэ “Алтаргана” зохёогшоднай харуулаа. Онон хатан эжын шууяагүйхэнөөр долгинуудаа эбхэн урдажа байдагтал, агынхиднай намдууханаар, үлүү-булуу үгэ хүүргүйгөөр, урихан миһэрэлтэйгээр бүхы асуудалнуудые шиидхэдэг байба.
Һүрөөтэй һайхан баяр ёһолол
Уласхоорондын нааданай нээлгын баяр ёһолол Ага тосхоной түбэй тамирай талмай дээрэ һүрөөтэйгөөр үнгэрөө. Тэрэ үдэшэ тэрэ газар шоргоолжоной бута шэнгеэр үзэгдэжэ байгаа бэлэй. Зүүн баруун, урда хойто зүгэй буряадууд өөһэдынгөө түүхэтэ хэбээр, хуушанай ёһо заншалаар оёһон, мүнөөнэйшье сагай маягаар зохёон гоёоһон хубсаһаа үмдэнхэйнүүд, баярай жагсаалда жэгдэ алхалан ябахаяа эмхидхэгшэдэй хёрхо нюдэн доро бэлдэнэд. Харагшад бүришье олон. Һууха сүлөө һууригүй үлэһэн зон тамирай талмайе бүһэлэн тойроод, бүхы талаһаань зогсохо юм. Бэе бэеэ оройдоошье танихагүй зон баярай оршондо хүхюутэйгээр хөөрэлдэнэ, найрай болоһон ушараар амаршалалсана. Баяр, жаргал, бахархал, хүлгөөн. Огторгойн гүнһөө оршолон энэ түбидэмнай одоол мүнөө буушахаяа байһан юрэ бусын жэгтэй һайхан нэгэ үзэгдэл булта хүлеэһэн мэдэрэл. Хоёр жэлэй туршада хаалтатай байһан хилэнүүд юм гү, үни хүлеэгдэһэн энэ ехэ найр юм гү, али, юрэдөөл, уулзалгын баяр иимэ оршон байдал тогтоогоо юм гү, тодоор хэлэхэ, тодорхойлон сэгнэхын аргагүй.
Журамтайхан агынхид хабаадагша олониие хүлеэлгэжэ тамалангүй, “Алтаргана” нааданайнгаа нээлгын ёһолол эхилжэ, холо ойроһоо бууһан айлшад бүлэг бүлэгөөрөө жагсаалда гарабабди. Шүүгшэдэй бүлгэм эгээл түрүүн алхалнабди. Жюриин гэшүүд гэжэ һая болотор хэлэдэг аад, мүнөө “шүүгшэ” гэһэн үгэдэ булта дадаабди. Удхаараа “шүүхэ”, сэгнэхэ” гэһэн лэ үгэ болонол даа. Шогууша нэгэмнай тэрэниие тааруулан ородшолоод, “чукчануудбди” гэжэ наада гаргаа һэн.
Удаа дараалан, бүхы бүлгэмүүд гаража, харагша олондоо баяраа мэдүүлэн алхалжа, тамирай талмайе тойроод, баруун хойто буланһаань захалжа, зэргэлээд зогсохо дохёо абабад. Хэнииешье гомодхоохо хүсэл намда үгы, гэбэшье, эндэхэнэл эмхидхэгшэднай ёһололой гурим, дууһан бодожо үзөөгүй байшоо гээд тэмдэглэхэ баатайб. Бүхы бүлгэмүүд талмай дээрэ зогсоходоо, нэгэдэхеэр, хахад стадиондо нюргаараа, нүгөөдэ хахадтань нюураараа байгаа. Теэд бултанай ябажа гарахые хүлеэжэ эсэһэн зон жагсаалай дүүрэхые хүлеэнгүй, хойто талын һууринуудта һэмээхэнээр өөһэдөө ошожо һууха баатай болоо. Иимэ болгохогүйн тула, тамирай талмай жэгдэ гоёор тойрожо гараһан бүлгэм бүхэниие эмхи гуримтайханаар сүлөө һууринуудта тэрэ доронь һуулгажархёо һаа, одоол зохид байха һэн. Тэдэнэрэйл һууха һууринууд гээд анханһаа бэлдэгдэһэн, эзэлэгдээгүй, сүлөө байгаа ха юм.
Буряад арадай түүхэ домогуудые гүнзэгыгөөр шудалһан байжа, гүн удхыень баяр ёһололой найруулагша тон һайнаар харуулаа бшуу. Мянга һайса гаран хүниие тамирай талмай дээрэ болоһон үйлэдэ нэгэмүһэн хабаадуулжа, зүжэглэмэл ёһолол зохёожо, харагша түмэн зоной үзэмжэдэ дурадхахань бэлэн бэшэ. Гэбэшье, агынхид энэ зорилгоёо ялас гэмээр бэелүүлжэ шадаа.
Бүхэдэлхэйн зиндаатай болохо
1994 онһоо хойшо үнгэрһэн сагай туршада Монгол ороной нэгэ сомондо оройдоол 27 хүнэй хабаадалгатайгаар үнгэргэгдэһэн арадай дуунай урилдаанһаа хэдэн мянган зоной оролсодог уласхоорондын найрай хэмжээндэ хүрэтэрөө урган һалбараад, хаа-яагүй мэдээжэ болоһон, бүгэдэ буряадуудые нэгэдүүлхэһээ гадна монгол туургата арадуудай һүр һүлдые үргэһэн энэ нааданай бүмбэрсэг дэлхэйн түүхэдэ ороһониинь гайхалгүй.
Баяр ёһололой эхиндэ сугларагшадта хандахадаа, XIV дугаар “Алтаргана” наада зохёон эмхидхэхэ хороониие толгойлһон Үбэр Байгалай хизаарай Амбан захирагша Александр Осипов тэрэниие уласхоорондын бэшэ, Бүхэдэлхэйн буряадуудай нааданай зиндаатай болгоё гэжэ дурадхаа. Энэ бодол агынхиднай амбан ноёнтоёо зүбшэжэ, шиидхэбэри болгомоор дурадхал оруулха тухай хэлсэһэн байба гээшэл даа. 2016 ондо Буряад Уластамнай үнгэргэгдэһэн “Алтарганын” баяр ёһололой үедэ хэды дахин иигэжэ хэлэгдэһэн аад, уласаймнай тэрэ үеын Толгойлогшын аманһаа гарангүй үлэшөө һэн.
Удха түгэлдэр амаршалганууд
Арадыемнай хүндэлһэнэй тэмдэг онсолон харуулһан Осипов даргын сугларагшадта буряадаар амаршалан хандахадань, байгша олон бахархан угтаа. Манай уласай Толгойлогшо Алексей Цыденовэй амаршалгые бүхы арад зоной баясан, хүхин, халуунаар дэмжэһэниинь баһал тэмдэглэхээр.
Оросой Холбоото Уласай Федеральна Суглаанай Федерациин Зүблэлэй Түрүүлэгшын орлогшо Константин Косачёв гүрэн түрын парламентын дээдэ танхимай дарга Валентина Матвиенкын амаршалга уншаад, энэ наадан дээрэ буряад арадтай дүтөөр танилсажа байһандаа баяртайб гэжэ хэлээ. Оросой Холбоото Уласай сенатор Баир Жамсуевай нээлгын баяр ёһололдо үгэ хэлээшьегүй һаа, энэ үдэр арадтаяа хамта баясажа байхыень нюдөөрөө хаража, сэдьхэлээ ханаһан нютагаархидынь, бусад хабаадагшадшье баяртайгаар угтаа.
Буряад соёл, ёһо заншал хүгжөөхэ талаар Монгол Уласай жасын юрэнхылэгшэ, манай гүрэнэй Эб найрамдалай одоноор шагнагдаһан Соёлсүрэнгийн Билэгсайхан гуайн: “Амар мэндэ, минии буряадууд!” гээд хандахадань, нааданда хабаадагшад, харагша олон халуун альга ташалгаараа хүлеэн абаһан байха юм. Монгол Уласай Юрэнхылэгшэ Ухнаагийн Хүрэлсүхэй мэндэшэлгэ бэшэг сугларагшадай һонорто уншаһаниинь, хүршэ ороной манай гүрэн хоёрой хоорондохи түүхэтэ холбооной, халуун нүхэсэлэй ёһоор байгуулагдаһан хани барисаанай юунэйшье боложо байгаа һаа, таһараагүйе гэршэлээ.
Баатарай үгэ
Сэрэгэй тусхай ябуулгын боложо байха үедэ баяр найр хэһэнэй үлүү гэһэн һанамжа буруушаан, баруун тээ дайшалхы замаар ябаһан хүбүүдэймнай һүр һүлдэ бэхижэхэ гэжэ Оросой Холбоото Уласай Баатар Балдан Цыдыпов хэлээ. Тамирай талмай дээрэ залуухан Баатарайнгаа гаража ерэхэдэ, тэндэ байһан хүнүүдэй зүрхэ сэдьхэл хүлгэжэ, хэмгүй ехэ баяраар халяад, хүл дээрээ бодожо угтабад. Удхатай һайханаар үгэ хэлэжэ, “Буряадууд, урагшаа!” гэжэ уряалхадань, улад зоной уярһаниинь гайхалгүй. Оросой Холбоото Уласай Түрын Дуулалай зэдэлхэдэ, Балдан Цыдыпов хүл дээрээ бодоод, хүндэлэн ёһолоо. Тиихэдээ эрэлхэг зоригтой хүбүүмнай Эхэ орондоо үнэн сэхэ, түрэл арадтаа, тоонто нютагтаа айхабтар ехэ дуратай байһанаа гэршэлбэ ха юм!
Залууханшье һаа, ямар ухаатай, гүнзэгы бодолтой хүн гээшэб гээд булта хабаадагшад, харагшад хэлсэжэ байгаа һэн. Иимэ хүнүүдэй мохошогүй зоригой, таһаршагүй тангаригай жэшээ дээрэ мүнөө үеын залуушуул хүмүүжүүлэгдэхэ ёһотой. Түүхэ соёлоо, түрэл хэлэеэ хүндэлжэ ябагты гэжэ Балдан Баатар ухаа заагаагүй, өөрынгөө жэшээ дээрэ харуулаа. Ородооршье, буряадааршье адли тэгшэ хэлэхэдэнь, хандалга үгэнүүдэйнь хамаг гүнзэгы удхые харагша олон дууһан ойлгоо бшуу. Энэл ха юм, арадаймнай нэгэдэл!
Зүрилдэнгүй зүбшэхэ
Анхан зохёогдоходоо, мүрысөөнэй маягаар һанаашалагдаһан хадаа, “Алтарганамнай” арад зоной анхарал ехэтэ татадаг. Ямаршье урилдаан – тамирайшье тэмсэл байг, зохёохы шадабари урлалай харалганшье болог – шүүһэн, шүүгдэһэнтэй ха юм даа. Тиимэһээл хэн хүн, ямар нютаг можын, алин гүрэнэй түлөөлэгшэ энэшье, тэрэшье урилдаандань уридлаха, түрүүлхэнь гээшэб гээд, харагшадай таамаглаха, тэсэжэ ядан хүлеэхэнь тэндэһээ. Хабаадагшадай бэеэ һорин бэлдэхэнь, шандааһаа зангидажа, шадалаа элсүүлхэнь ойлгосотой.
Теэд хоёр жэлэй нэгэ удаа уулзахадаа, амжалта туйлалтанууд тухайгаа удха ехэтэйгээр хөөрэлдэжэ, амин шухала асуудалнуудаа зүбшэн хэлсэжэ, зүб мүрынь олоод, сэдьхэлээ хананги гэртээ харихынгаа орондо яадаг бэлэй? Эрхимлэһэнүүдынь тэһэ баярлаад, хойнотоһон бусадынь гашуун мэдэрэлээр зүрхөө тамалан ошодог һэн бэзэ. “Заатагүй шүүхэ ёһотойт, тиигээгүй һаа, муутанай тоодо орохот”, - гэжэ байгаад, харьяата зондоо хандан, зарим дарганарай захиран, занан хэлэдэгынь нюуса бэшэ. Энэнь нэмэри харюусалга, дабхар ехэ ашаан боложо хабаадагшадта тохогдодог. Түүхэтэ замайнгаа түмэр шэнги хатууһаа юм гү, түрэхэ гарахаһаа тэмсэлэй дүлэн соо ябажа һураһанһаа юм гү, али нэрэ хүндэеэ ото дээгүүр нэрлүүлхэ, одо заяагаа огторгойһоо тээ доогуур ниидүүлхэ хүсэлһөө юм гү энээхэн заншалта болошоһон ябадалнай, эхин эсэсэй эрмэг мэтэ эрмэлзэлнай?
Тиигэбэ яабашье, иимэ хандаса гансахан хүнэй хубиин гашуудал бэшэ, харин бүхэли ехэ нютаг можонуудай, гүрэн түрын хэмжээнэй уйдхар шэнгеэр үзэгдэдэг бэлэй. Саашаа иигээд лэ байха болоо һаа, уулзаха бүхэндөө уурлаад, танилсажа үрдингүй, таһа хэрэлдээд тарадаг байхабди, тиимэһээ зүрилдэнгүйгөөр зүбшэжэ, эбээрээ хэлсэжэ, нэгэ-нэгэ илагшые элирүүлхынгээ орондо гурба-гурбан эрхимүүдые тодоруулдаг болоё гэһэн дурадхал оруулжа, Буряад Уласай эмхидхэлэй хороон 2016 ондо Улаан-Үдэдэ үнгэргэгдэһэн “Алтаргана” нааданай дүрим хубилгаһан түүхэтэй. Тэрэ гэһэнһээ хойшо тэрэл шугам баримталагдана. 2018 ондо Эрхүү можын эмхидхэһэн “Алтарганада”, энэшье удаа Үбэр Байгалай хизаарай эрхим нааданда тиимэ байба.
Шанга тэмсээн
Хэды тиигээшье һаа, олон тоото мүрысөөнүүдтэ шүүгшэд боложо хабаадаһан зоной урда табигдаһан эрхимүүдые элирүүлхэ зорилго айхабтар хүндөөр үзэгдөө. Гомдоһон, голхорһон хабаадагшад байгаал ааб даа. Харин үнэхөөрөө эрхимүүд тодороо гэхэдээ, үнэнииел гэршэлһэн болонобди.
Өөһэдынгөө хабаадагшадта үндэр сэгнэлтэ үгэхэ, урагшань татаха гэжэ агынхидай ходо оролдодогынь бултанда мэдээжэ. Теэд энэнииень яажа буруушаахабши? Буруушаахын аргагүй. Хабаадагша бусад нютаг можо, гүрэн түрэнүүдэй түлөөлэгшэд баһал шүүгшэд болоно ха юм, өөһэдынгөө түлөөлэгшэдые аршалыт, хамгаалыт гэхээр. Гэбэшье, бултанай мэдэһэн, буруушаахын аргагүй илалта байдаг ха юм.
Энэшье удаа “Алтар- ганын” сууряан Агын үргэн талаар соностожо, бүгэдыень шүүгээбди, бултыень буляабди гэһэн һураг тараа гээд нэгэ танилни намда бэшэбэ. Нарин тоосоо хэхэ болоо һаа, нааданай мүрысөөн бүхэндэ гурба-гурбан илагшад тодороо юм һаа, али нэгэн нютаг можо бусадһаа үлүү байгаа гэжэ абаһаар хэлэхын аргагүй. Гэбэшье, түб Буряадтаа түбхинэжэ, түни түбшэн ажабайдалаа үни хада зохёоһон, ажал хэрэгээ амжалта түгэс эрхилжэ ябаһан Агын хүбүүд, басагадай нютагтань болоһон нааданда хабаадахаяа түрэл хизаараа түлөөлхэеэ уригдаһаниинь гайхалгүй. Нүгөөдэ зариманиинь Буряад Уласай бүлгэмүүдтэ багтангүй үлэһэншье байжа болоо.
Тиигэбэ яабашье, Агада болоһон “Алтарганын” шангуудыньшье һайн, тэмсэлыньшье шанга байгаа. Шүүһэн, шүүгдэһэнэй тоо баримтануудые янзалжа, тоосоо хээд яахамнайб. Эсэсэй дүнгүүдээр бүгэдэ араднай шүүһэн болонол даа.
Морин эрдэниин соло
Ага тойрог дотороо, Үбэр Байгалайнгаа хизаарта суутай, Буряадайшье мэргэжэлтэ ниигэмдэ мэдээжэ, арадай уран бэлигэй түбэй дүршэл ехэтэй дарга ябаһан Марина Батоевна Будажапова түрүүтэй шүүгшэд “Морин эрдэни” гэжэ нэрлэгдэһэн шэнэ мүрысөөндэ унаха мориной зэр зэмсэг бүтээдэг дархашуулай ажалнуудые сэгнэбэбди. Дүримэй ёһоор өөрынгөө гараар, бүхы ёһо заншалаа сахин баримталжа хэһэн бүтээлнүүдые хабаадагшад харуулха ёһотой байгаа. Найман хабаадагшадай дүрбэниинь - өөһэдөө дархалдаг, зайдадаг, томодог, гүрэдэг зон. Нүгөө дүрбэниинь ондоо дархашуулай бүтээлнүүдые харуулан хамгаалхадаа, ёһо заншалаа, тус ажалай хэлбэри маягыень тон һайн мэдэдэг байһанаа гэршэлээ.
Манай уласай түлөөлэгшэ Баир Долгоров мүнөө сагта буряад эмээл, хазаар, шүдэр болон бусад зэмсэг бүтээхэ урданай ёһо заншал мартагдажа байна гэжэ һанаагаа ехэтэ зобонхой. Тиимэһээл нютаг нугаараа тусхайта ёһоор бэдэрэлгэ хэжэ, хуушанай эмээл олоод, өөрынгөө мүнгөөр хүниие хүлһэлжэ, тэрэниие һэльбэн заһабарилха, шэнэлхэ ажал эхилһэн байна. Энээн дээрээ тогтонгүй, унаагай мориной бүхы зэмсэг түхеэрээ: хазаар, шүдэр зайдуулжа, хүмэлдэргэ, хударга бүтээлгэжэ, сэбэр мүнгөөр гоёолгоод, “Алтарганын” энэ мүрысөөндэ дурадхаа. Удха ехэтэй энэ ажалыень шүүгшэд онсолон тэмдэглээ.
Мүрысөөнэй манлай бариһан дархашуул хэд бэ гэбэл, манай уласай түлөөлэгшэ, Захаамин нютаг тоонтотой Бэлигтэ Нохоров, Үбэр Байгалай хизаарай Агын Буряадай тойрогой Ринчин Эрдынеев, Эрхүү можые түлөөлжэ ошоһон Фёдор Тулохонов гэгшэд болоно. Хүн бүхэндэнь 65 мянган түхэригэй шангай баталамжанууд барюулагдаа.
Мартуулангүйгөөр үлөөхэ, зэр зэмсэгыень бүтээхэ арга шадал, ёһо гуримыень манай үеһөө ерээдүйн халаандаа дамжуулха харюусалга ехэтэй энэ хэрэгтэ тус мүрысөөн морин эрдэниин солоһоо өөрэгүй ехэ удха шанартай, заншалта болохо зэргэтэй.
Олоной оролдолго
Бүгэдэ Буряадай байһанаа Бүхэдэлхэйн зиндаатай болоһон “Алтаргана” ехэ нааданай бүхы хэмжээ ябуулга, урилдаан мүрысөөнүүд тухайнь мэдээсэл гансахан ниитэлэлгэдэ багтаахын аргагүй. Буряадай багахан юртэмсэ болоһон энэ нааданай түүхээр тусхай ном агынхид хэблүүлээ. Тэрэнь саашаа үргэлжэлүүлэгдэжэ, дахин-дахин хэблэгдэхэ гэжэ найдая.
Тобшохоноор тоосохо болоо һаа, дүрбэн жэлэй туршада эрхилэгдэһэн бэлдэлгын үедэ тойрогой түб, тосхон сэлеэнүүдые, харгы зам заһабарилгада Үбэр Байгалай хизаарай бюджедһээ гаргаша- лагдаһан мүнгэнэй хэмжээн нэгэ миллиард түхэригтэ хүрэн алдаа гэһэн тоо баримта энээн тухай мэдээсэл мэдэхэ агынхид нэрлэнэ һэн.
“Алтарганын” үедэ гурбан гүрэнэй, Оросой Холбоото Уласай арбаад нютаг можын түлөөлэгшэд, дүн хамта 20 мянга гаран хүн, Агада айлшаар буугаа. Тамирай заншалта мүрысөөнүүдһээ гадна зохёохы шэглэлтэй 15 янзын урилдаан үнгэргэгдэжэ, 237 шэрхэг медальнууд шагнал болгон барюулагдаа.
Һайндэр бэлдэхэ, һайханаар үнгэргэхэ гэжэ одоол ехэ оролдолго гаргаһан, эсэхэ сусахые мэдэнгүй, унаһан малгайгаа абангүй ябаһан аглаг һайхан дайдынгаа арад түмэндэ, Үбэр Байгалай хизаарайшье, Агын Буряадай тойрогойшье үндэр зиндаатай дарга ноёдто айхабтар ехэ баяр хүргэжэ, хорбоо юртэмсын хамаг һайн, һайханиие хүсэн юрөөе!
Огторгойн үршөөл
Һүүлшын үдэрэй һүниин тоглолтын удаашье хүхюун зугаа нааданай замхангүй, Ага тосхоной али олон газарта үргэлжэлһэниинь гайхалгүй. Ерэһэн айлшад, түүхын хатуу эрилтээр түрэлнүүдһээ таһарһаншье һаа, эндэл мүнөө бэе бэеэ бэдэржэ олоһон зариман, уулзаһан найза нүхэд бултадаа угтаһан эмхидхэгшэдтэеэ - элдин нютагай эзэдтэй нэгэ бодолтой, нэгэ амин боложо хамтараад байхань гайхамшаг бэлэй!
Шэрүүн сагуудай шэмэрүүн һалхинда ходоро соо үлеэлгэбэшье, бүхэ голоо нугалаагүй, мууень мартажа, һайнииень һалбаруулжа ябаһан алтарганадаал адли аса үндэһэ бүхэтэй арадаймнай түлөөлэгшэд байрлаһан, дурлаһан амин тоонто нютагууд руугаа, амгалан тэнюун ажабайдалаа зохёожо жаргаһан хизаар, можонууд, гүрэн түрэнүүдтээ бусахаяа мордоходоо, нулимсаа мэлмэрүүлэн, нүхэдөө тэбэреэд, нүгөө наадандаа заатагүй уулзахабди гэлсээд тараа.
Огторгойн олон мянган бурхад үршөөжэ, нютагай сахюусад туһалжа, дэлхэй дээгүүр сасаржа тараһан буряадууд найртаа суглараад, наартай зохидоор баярлаг гэһэн мэтээр, наранайнгаа халуугаар шаража зобоогоогүй, хура бороогоороо даража, хүйтэ нойтоор тамалаагүй. Эхиндэнь аршаанаараа сүршөөд, дундань дулаахан һэбшээгээрээ эрхэлүүлэн эльбээд, эгээл эсэстэнь, гэртээ харихаяа холын харгыда мордоһон айлшадай замыень арюудхажа, задарһан тэнгэриһээ бороон зааха дуһалаад, бөөмэйлэн энхэржэ үдэшөө бэлэй. Алтан талата Агаяа дахин- дахин бусаһайб гэһэн һайхан бодолой хүн бүхэнэй сэдьхэлэй гүндэ үлэһэниинь арсашагүй.
Баяр БАЛДАНОВ,
Оросой Холбоото Уласай юрэнхы болбосоролой хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ
