Архирээдэ болоһон анханай ушар

1942 ондо Ржев шадар газар тэнгэри хоёрой ниилэhэн мэтэ хатуу шанга тулалдаанай үедэ блиндаж соо хорохо hамбаандаа боомбын хэлтэрхэйдэ дайруулан, хүндөөр оборготон шархатаhан юм. Бүхэли жэл соо госпитальдо бэеэ эмшэлүүлбэ. Эгээл гэмшэмээр юумэн гэхэдэ, толгойнь ехээр гэмэлтэhэн байжа, хэлэгүй болошоhон. Юумэ хэлэхэ гээд, хэды hэдэбэшье, досооhоонь зааханшье абяан яашье гарахаяа болишоhон юм.

Yзэг бэшэг анханай мэдэхэ, абьяастай hүбэлгэн тула, арга хургаяа олобо даа. Саарhан дээрэ бэшэжэ, зоноор харилсадаг болобо. 1943 ондо албанhаа табигдажа, нютагаа бусаа бэлэй. Ерэн сасуу сельсоведэй түрүүлэгшээр hунгагдаба. Yндэр хара мори унаhан, нюур шарайгаараашье харабтар hүрөөтэй, уур сухалтай хүн байhан гээд нютагайхид домоглодог. Ходо ташууртай ябаха. Юундэ ууртай байгааб гэхэдэ, хүн зоноо ударидаха, эрилтэ табиха ёhотой байгаа ха юм. Хэлэгүй аад, бэрхэл hэн бэзэ. Нюур амаа hориилгожо, гараараа зангажа байгаад, юумэ ойлгуулха. Бэшээд харуулха гэхэдэнь, hуурин зоной олонхинь үзэг бэшэг мэдэхэ бэшэ даа. «Ууртаа ташуураа далагануулаад абаха»,- гэжэ Будын Базархандын аша хүбүүн А.Р.Базархандаев хөөрэнэ.

Онсо гайхалтай ушар энэ хүнтэймнай тохёолдоhон юм. Арба гаран жэлдэ абяа аниргүй ябаhан энэ хүмнай нэгэтэл дуугаржа эхилшоо hэм шуу. Хэзээ иимэ юумэн болооб гэхэдэ, Архирээhээ Шэтэ хүрэтэр албан хэрэгээрээ мори тэргээр ошодог байгаа. 40-50 модоной зай гаталха, Ринчин хүбүүниинь жолоодо hууха. Тиин түүхэ домогто ороhон Яабланын шэлые дабадаг hэн. Яабланын шэлэhээ хойшоо урдадаг гол горхонууд Мүльhэтэ далай руу шэглэдэг, харин зүүлжээ урдаашадынь Номгон далай руу шуумайдаг – уhа голой урадхалые иигэжэ хубаарилан гуримшуулдаг энэ шэлэ тухай арад зон дуу зохёонхой. Эгээл энэ шэлын эгсэ эрид бэшэшье hаа, налуу тойруушаг аад, дондоруу дорьбоотой, шулуулиг, элhэлиг харгыгаар үндэр харань тэсэбэритэйл жүдхэхэ.

Табяад оной тэн багаар арбан табатайхан Ринчин нөөхил янзаараа жолоодо hуунхай, ялхитай, яаматай замаа яаралгүйхэн дабажа ябабад.Базарханда абань дороо шэрдэг дэбдинхэй, бүхы харгыгаа огторгой шэртээд, хэбтэдэг hэн. Нэгэтэ гэнтэ хирээгэй хаагалhандал жэгтэй аягүй, хажар хашан абяан хүбүүнэй шэхэндэ дуулдаба. Абаhаар абамни гэжэ ойлгоогүй Ринчинэй досоонь заригад гэжэ сошон татаад, гэдэргээ эрьехэдэнь, эсэгэнь: - Зогсо! – гэжэ хажар хоолойгоор бадашан зангажа байба. Дээрээ ортоhон, гайхан гэлыhэн Ринчин өөрөөшье мэдэнгүй, абаяа hамааруулан hаатуулха гэhэндэл: -Хэбтэгты!- гэбэ юм ха. Одоошье юунэй болоhые ойлгоhон эсэгэ хүбүүн хоёр мориёо зогсоожо, баярлаhан хирээ бархирба гэhэншүү үзэгдэл болобо.

Эды олон жэл соо абяагүй ябаhан Базарханда нюдэнhөө гараhан монсог нулимсаяа хамсыгаараа түргэхэн аршаад, урдань зурыhан харгы тээшээ заажа, «Зай, ябая!» гэhэн захиралтаяа үгэбэ. Хэлэгүй Базарханда яагаад хэлэтэй болошобоб гэhэн хүл хөөрсэгэнөөн, hонирхоон яhала болоо hэн. Яабланын шэлын замда бэень дорьбоод, шэлэгэнээд, хоолойнь зангилаада тороод тогтошоhон бүлин шуhан задаржа, дуугархадань hаад болохоёо болиhон байгаа даа гээд, нютаг зон үгэ залган хөөрэлдэhэн байха. Одоошье сельсоведэй түрүүлэгшэ ташуур ехээр далагануулхаяа болижо, таашаамааршье бэшэ hаа, тад няд гэhэн абяа гарадаг боложо, зондошье, өөртэньшье аятай болоhон гэхэ. Архирээгэй анхан сагай домогуудай нэгэн энэ хөөрөөгөөрнай мүндэлбэ. Энэ ушар үри hадаhадайнь ой ухаанда хадуугдамаар үлэбэ гээд баталаял даа.