Арадуудай хэлэнүүд адли бэрхэшээлтэй

Хуралдаанда хабаадаһан 250 гаран багшанар Алас Дурна зүгэй бүхы можо хизаарнуудта 12 янза бүриин хэлэ заана гээд тэмдэглэгдээ. Мүнөө үеын үхибүүд, залуушуул һүүлэй үеын гаджет, гар утаһануудые түрэл хэлэнһээ холо үлүүгээр мэдэнэ гэжэ нэгэ дуугаар булта хэлэнэ.

Нэмэлтэ һуралсал - туһатай

Бүхы можо хизаарнуудай һуралсалай гуламтануудта түрэл хэлэнүүдые үзэлгэдэ оройдоол хоёр саг үгтэнэ. Тиимэһээ классһаа гадуур эмхидхэгдэдэг хэмжээ ябуулгануудта түрэл хэлэн дээрэнь хөөрэлдэхэ хэрэгтэй гээд, олон мэргэжэлтэд тэмдэглээ.

Саха (Яхад) Уласай Ойск һууринай яхад хэлэнэй багша Айна Григорьева хэшээлдээ аман зохёол дэлгэрэнгыгээр хэрэглэнэ. Өөрөө хүгжэм дуунда дуратай, хатаржашье шадаха залуу багшада иимэ ажал ябуулхадань бэлэн гээд һанагдана.

- Арадай аман зохёолдо, соёл урлалда дурлуулан, үхибүүдые һургабал, түрэл хэлэеэ һайнаар мэдэдэг болохо. Теэд түрэлхид энээниие тооногүй. Үлүү юумэндэ һургаад яахамнайб гэжэ байгаад, дэмы хэлсэнэ, - гэжэ Айна Дмитриевна мэдүүлнэ.

Ойскын залуу багша классһаа гадуур хэшээлнүүдые олоор эмхидхэнэ. Ургажа ябаа эдиршүүл хүгжэмэй элдэб зэмсэгүүд дээрэ наадажа һурана, хатарнуудые гүйсэдхэнэ. Тиихэ зуураа олон дуунуудые, шүлэгүүдые сээжэлдэнэ. Эндэ гол һуури “Олонхо” гэһэн яхад арадай домогто үльгэр эзэлнэ.

Һургуулиин дэргэдэхи гү, али нютагай хизаар ороноо шэнжэлгын музейнүүд түрэл хэлэ үзэлгэдэ туһатай байдаг гэжэ Саха (Яхад) Уласай Аллага һууринай һургуулиин багша Любовь Прокопьевна Уарова тэмдэглэнэ.

- Оройдоол 60 гаран һурагшатай бага һургуулидаа “Би саха угтайб” гэһэн түсэлөөр хүдэлнэбди. Түрэл хэлээрээ өөрынгөө һанаа бодол һурагшаднай дамжуулжа шаданагүй. Хэшээлэй үедэ бэшэжэшье, хөөрэжэшье шаданагүй. Тэдэмнай эшэнэ гү даа гэһэн һанамжатай болообди. Мүн классһаа гадуур хэмжээ ябуулгаяа түрэл хэлэн дээрээ музейн дэргэдэ үнгэргэхэдэмнай, үхибүүд эршэтэйгээр хүдэлнэ. Юуб гэхэдэ, урданай элдэб хэрэгсэлнүүдые өөрынгөө гараар барижа, хаража үзэхэдөө, үхибүүд түргөөр хэлэндээ һурана. Тиимэһээ тэндээ хүдэлхэ гэжэ оролдонобди, - гэжэ Любовь Прокопьевна хөөрэнэ.

Буряад Уласай Түнхэнэй аймагай Аршаанай дунда һургуулиин дэргэдэ зунай нэгэ үдэрэй лагерьта үхибүүдые буряадаар харилсуулжа һургадаг байна. “Алтан манай мундарга” гэһэн шэглэлээр һургуулиингаа дэргэдэхи лагерьта 140 үхибүүн үнгэрһэн зунай үедэ амарһан байна.

- Үдэр бүри үхибүүдтэ һонирхолтой хэмжээнүүдые дурадхажа байгаабди. Тэндээ булта буряадаараа харилсаха гэжэ оролдообди. Ёохор хатарта һураа, үндэһэн буряад наадануудай дүримүүдые мэдэдэг болоод, үхибүүд харбажашье, барилдажашье байгаа. Шагай нааданай, буряад шатарай хэмжээнүүд олоной анхарал татаа. Халаанай дүүрэхэдэ, үхибүүдээрээ хамта багахан ород-буряад толи зохёогообди. Энэ ажалнай түрэл хэлэндээ һургалгада ехэ нүлөө үзүүлхэ бэзэ гээд найданабди, - гэжэ Аршаанай дунда һургуулиин буряад хэлэнэй багша Алиса Арсентьевна Амбаева сугларагшадта хөөрэжэ үгөө.

Алиса Амбаева

Эвенк, һоёд хэлэнүүд

Хурамхаанай аймагта ганса ород ба буряад угтай арад зон ажаһууна бэшэ, мүн эвенк угсаатаншье бии. Аймагай нэмэлтэ һуралсалай гуламтын багша Цыремжит Амгалановна Батуевагай хэлэһээр, зургаан һуурин буряад хэлэтэй ажаһуугшадтай гээд тоологдоно. Теэд түрэл хэлэеэ гансал үндэр наһатайшуул ба дунда үеын зон һайнаар мэдэнэ. Залуушуул болон үхибүүд буряад хэлээрээ даб гээд хөөрэлдэхэ гэжэ оролдоногүй. Адлирхуу бэрхэшээлтэй эвенк угсаатаншье дайралдана. Алла болон Уланхаан һууринуудта тэдэ ажаһуудаг юм. Эвенкнүүдэй ехэнхи хубинь хуу ород хэлэндэ орошонхой.

- Гол бэрхэшээл гэхэдэ, гэр бүлэдөө хүнүүднай түрэл хэлээрээ хөөрэлдэнэгүй. Ехэшүүл бэе бэетэеэ буряадаараа хөөрэлдэбэшье, үхибүүдтэеэ харилсахадаа, юундэб даа ород хэлэндэ орошоно. Зарим эвенк угтай гэр бүлэнүүд бага багаар эвенк болон буряад хэлэ мэдэнэ. Хуу барандаа тэдэ ганса ородоор хөөрэлдэхэнь шаналалтай. Иимэ урагшагүй дүнгүүд социологическа асуулта хэһэнэймнай удаа гаража ерээ. Энэ ажал хээшьегүй байбалнай, тус бэрхэшээл эли харагдажа байдаг, - гэжэ Цыремжит Амгалановна тэмдэглэн хэлэнэ.

Тобойн гараһан бэрхэшээлнүүдые Хурамхаанда шиидхэжэ эхилэнхэй. 2025 он болотор нютаг һууринай, аршаан булагуудай нэрэнүүд эвенк, буряад ба ород хэлэн дээрэ хадагдахаар хараалагдана. Хурамхаанай аймаг тухай харгы зааһан ном гурбан хэлэн дээрэ хэблэгдэхээр бэлдэгдэнэ.

Ахын аймагай Сорогой интернат- һургуулиин багша Светлана Готобдоржиевна Дугарова хабаадагшадые һоёд хэлээр мэндэшэлсэжэ һургаа. Иимэ хэлэтэй угсаатан Буряадта ажаһуудаг юм гэжэ ганса 1990-ээд онуудта мэдэгдээ. Ушар гэхэдэ, Совет үедэ һоёд угтайшуулые паспорт соонь буряадууд гээд тэмдэглэдэг байгаа. Хэдэн мянган жэлэй түүхэтэй, өөрын соёл урлалтай, түрэл хэлэтэй арад шэнэ ами абажа, бүхы юумэеэ хуу шэнээр шиидхэжэ эхилээ. 2000 ондо Ород гүрэнэй үсөөн тоото арадуудай тоодо оруулагдаа.

- Һаял һэргээгдэжэ эхилһэн һоёд хэлэн ехэ бэрхэшээлтэй дайралдаа. Хэды тиигэбэшье, ород, буряад, һоёд хэлэнүүдэй толи бэлдээбди. 2009 ондо түрүүшын үзэглэл бүтээгдээ. Мүнөөдэрэй байдалаар Сорог һууринай интернат-һургуули - һоёд хэлэ заагдадаг ори ганса һуралсалай гуламта болоно. Хэшээлнүүдһээ гадна классһаа гадуур олон тоото хэмжээ ябуулга үнгэргэнэбди. Мүн хэлэнэй, соёл урлалай, түүхын талаар һурагшаднай бэдэрэлгын ажал ябуулна, - гэжэ һоёд хэлэнэй багша Светлана Готобдоржиевна хөөрэжэ, хабаадагшадай һонирхол татаа.