Юрын буряад эжы

Минии эжы Рыгзема Цырем­пиловна Балданова 1909 ондо Цы­ремпилэй Балдан болон Абидын Осорма хоёрой түрүүшын үхибүүн боложо түрэһэн юм. Эсэгэнь Хори­ин Степной дүүмын хүдэлмэришэн (столоначальник) байһан туладаа үхибүүдээ хэлэ бэшэгтэ һургаха гэжэ ехэ оролдодог, гэртээ багшанарые залажа, ном заалгадаг байһан юм. Тиимэһээ Совет засагай тогтоходо, минии эжы лата, ород, хуушан мон­голоор уншажа ба бэшэжэ шадаха болонхой ябаһан юм.

Тиихэ үедэ Совет гүрэнэй хуули шангал байһан. Раскулачивани, ко­оператив болон колхоз байгуулга, «Ликвидация неграмотности» гэхэ мэтэ олон-олон гүрэнэй програм­мануудые бэелүүлгын, бүтээлгын үе байгаа. Иимэ ехэнүүд гүрэнэй ажа­ябуулгада хабаадаагүй зон гэмтэнэй тоодо орожо, сүлэлгэдэшье ошохо ушарнууд болохо даа. Хэлэ бэшэг мэ­дэхэ зониие бэшэг мэдэхэгүй томо зондо һургуули заахыень эльгээдэг байгаа. Тэдэнэй тоодо миниишье эжы залуухан басаган ябахадаа, Гор­хон, Тарбагатай болон Эльхиин бу­ряад сэлеэнүүдээр бэшэг мэдэхэгүй ехэ зондо ном бэшэг зааһан байдаг. Тииһээр ябатараа, Дагба Мантаря­нович Цыбиков гэжэ багша мэр­гэжэлтэй хүндэ хадамда гараһан юм. Гурбан үхибүүтэй Хэжэнгын аймагай Чисаана гэжэ нютагта ни­лээд олон жэлдэ пионервожатаар, хүмүүжүүлэгшээр худари буряадай долоон жэлэй һургуулида хүдэлһэн. Эсэгын дайнай урдахана гэнтын аюулһаа боложо, нүхэрэйнгөө наһа барашахадань, Доодо Худан нютагаа бусаһан юм даа.

Дайнай үедэ ямар ажал хэжэ, хайшан гэжэ үхибүүдэйнгээ хоолой тэжээжэ ябаһанаа эжымни балай хөөрэхэ дурагүй юм һэн. “Хүндэл байгаал даа, теэд хамаг сэлеэнэй зон булта адлил байдалтай һэн хойноо бэе бэеэ дүнгэлсөөд, харалсаад, хамһалсаад лэ, хамтынгаа ажалда бүхы һанаа шадалаа үгэжэл, эсэһэн сусаһанаа заримандаа ойлгохоёо болишонхойнууд лэ ябагдаа юм ааб даа ”, - гэжэ эжымни хэлэгшэ һэн.

Дайнай дүүрэхэ багта Шэтын госпитальһоо дүү хүбүүн Норбо­ёо асарһанаа иигэжэ хөөрөө һэн: “Үбэлэй хүйтэн саг һэн. Колхозой түрүүлэгшэһээ арайшье гэжэ мори шарга эрижэ абаад, Бадын дабаа да­бажа, оройдонь хүрэхэеэ ябатарни, урдаһаамни баһал мори шаргатай томонууд хоёр ород хүнүүд гара­жа ерэгшэ һэн. Айһан гээшэмни аргагүй, тэрэ уйтан харгыда хоёр моритой хүн һэлгэлдэхын аргагүй. Тиихэ үедэ бандидууд тэрэ багай зониие тононо гэжэ һураг дуул­дадаг байгаа. Дайнһаа шархата­ад, хүндөөр үбдэшэһэн солдадые асархаяа Шэтын госпиталь ошожо ябанаб гэжэ хэлэхэдэмни, тэдэ хоёр харгы сүлөөлжэ, намайе мори шар­гатаймни гаргаа һэн. Шэтэ городой госпитальнуудаар нилээд бэдэржэ, дүү хүбүүгээ олоод, гэртээ асарагша һэм. Теэд тэрэмни үнишье болонгүй үбшэндөө диилдэжэ, наһа барашоо һэн даа. Иимэрхүү юумэнүүд айл бүхэндэ шахуу боложол байгаа юм ааб даа. Ехэл тэсэбэритэй шангаар бэеэ барижа ябагдаһан юм ааб даа”.

Манайда хүн зон яһала олоор ябагшад һэн. Юун тухай хөөрэлдэдэг һэмта гэжэ нэгэ хүгшөөдэйһөө асуухадам, иигэжэ хэлээгшэ һэн: “Һамгадай хөөрэлдэхэ юумэ яа­шаха һэм, тиигээдшье эжымни зондо ехэ һайнаар хандадаг, зүб зүбшэлнүүдые үгэдэг юм һэн”.

Минии эжы хүдөөгэй юрын лэ эхэнэр юм һааб даа, үхибүүдтээ үнэн сэхэ ябахыень заажа, хэнһээшье ду­туу бэшээр хүлнүүдыемнай дүрөөдэ, гарнуудыемнай ганзагада хүргэһэн лэ даа.

Эрнст ЦЫБИКОВ,

дайнай үеын үхибүүн, СССР-эй Журналистнуудай холбооной гэшүүн