1298
Пагма Цыдыпова мэргэжэһэн шүлэгшэн, ирагуу найрагша бэшэ. Арбан үхибүүдэй эхэ, Герой Эхэ. Харин багаһаа шүлэгэй абта оронхой, наһаараа шүлэг бэшэжэ ябаһан хүн гэжэ номыень хаража байхада эли – шүлэгүүдынь буряад-монгол арадайнгаа ёһото толгой холболго (аллитераци) баримталжа байгуулагдаһан, үнгэрһэн зуунай 60-аад онуудаар буряад шүлэг яагаад бэшэгдэдэг байгааб, тиимээр лэ зохёогдонхой. Мүнөө буряад шүлэгтэ жэнхэнижэһэн үгын һүүл холболго, тааруулга (рифма) тухай һанаа үнөөн болонгүй, хэрэглэхэ гэжэ тон оролдонгүй, сагаан толгой доторой сохилто хоёроо тааруулһан шүлэгэй хэбтэ эхын захяа, эжын заабари нягта хэмжээгээр үгэнэ.
Эсэгынгээ һургаалые үндэртэ үргэ,
Эхынгээ захяае үринэртөө хүргэ,
Сэбдэг хүйтэн һанаанда бү нэрбүүлэ,
Сэлмэг бодолоор сэдьхэлээ сэбэрлэ…
Хамагта һайниие сэдьхэбэл,
дэмбэрэлтэй,
Хэзээдэш доройтохогүй үйлын үрэтэй,
Хэдынэйш, ямаршье сагта журамтай,
Хурса зориг тахин ябалтай.
Буряад шүлэг найруулха гээшэ хүшэр юм. Гансахан толгой холболго, мүрнүүдэй доторой сохилто бэшэ, мүн Дондог Улзытуевай ашаар үгын һүүл холболго (рифма) баримталагдадаг. Теэдшье шүлэг гээшэ гансашье уран гоё бэшэ, харин бага хэмжүүр соо ехэ удха багтааха, тэрээнээ түргэн дамжуулхын тула, али саашадаа мартахагүйн тула хэлэнэй ямар нэгэ хэб хэрэглэхэ гэһэн ушар ха юм даа. Илангаяа урда сагай элшэнэртэ сээжэлдэхэнь бэлэн юм һэн бэзэ. Теэдшье шүлэг гээшэ дуун. Пагма Жигжитовнагай «Улаан нараяа угтанаб» гэһэн ульгам шүлэг дээрэ В. Пантаевай дуу найруулхань тиимэшье хүшэр бэшэ байгаа гээбы.
Уулын оройгоор арюунда мандаһан
Улаан нарамнай, мэндэ амар!
Угтажа шамайе газаагаа зогсоһон
Эхэ хүнэй наһанай намтар
Элшэ туяаһааш элшэ татаал,
Энхэ жаргалай зүргөөр хүгжөөл.
Үнэр баян эхэлби мүнөө,
Үлзы баян эдлээлби наһандаа,
Үринэрөө үдхөөлби үндэр
үршөөлөөр,
Үргэн харгыда ябанал бултадаа.
Үлгэн дэлхэймни, баясанам шамдаа,
Үгөөлши намда эхын жаргал.
Үлдэхэ, даарахые үзөөшье һаа даа,
Үе сагтаа гомдол үгыб даа.
Улаан наран! Үхибүүдэйм наран!
Үлзы байг лэ үхибүүдэйм наһан!
Пагма Жигжитовна эхин классуудые дүүргэһээр саашаа эрдэмдэ һуража ябаагүй. Гушан гурбан нуурайнгаа сэнхир һайхан оршомдо яларан толорон байгааша Яруунынгаа Соолгодо 1927 оной зун хурса хажуур дэлижэ ябаһан эхэһээ хангал дүүрэн үбһэн дээрэ унажа түрөөд, аба эжынгээ хайраар, хүмүүжэлэй һайгаар, үнсын байдал эрхилэлсэн, хара ажалда хам оролсон, булжамуурай жэргээн соо, саран хүхын донгодоон соо урган хүгжэн гарахадаа, шүрбэһэ шандааһа дүүрэн жэрбэгэр һайхан бэетэй, томо хара нюдэтэй гоохон һайхан дангина боложо тодороо һэн ха.
Хорёонойнь баруун тээ зэргэлээд һуудаг хүршыньшье, аяар холыншье биб гэһэн хүбүүдэй шэлээнэй һайхан басаганай хажуугаар эрьелдэн байхада, олоной дундаһаа сэмсэгэр һайхан Бальжанов Дондог-Доржо Андановичта инаг дураяа бэлэглэһээр, амараг нүхэртөө, арад зондоо, алтан дэлхэйдээ арбан үхибүүдые бэлэглээ бэлэй. Иигэжэ эхэнэр хүнэй эгээл дээдэ, эгээл нангин уялга дүүргээ юм.
Эдэ мүрнүүдэй автор ууган хүбүүнтэйнь үнинэй танил тала хүм. Буряад драмын театрай экс-ахамад режиссер, философиин эрдэмэй дид доктор, Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Гүрэнэй шангай лауреат Сергей Дондокдоржиевич Бальжанов мүн. Тэрээниие мэдэхэгүй хүн Буряад орондомнай байхагүй гээбы. Харин мүнөө намар Д.-Р. Батожабайн мүрөөр Агын тойрогоор ябахадаа, Пагма Жигжитовнагай одхон басаган Буряад драмын театрай артист, Буряадай арадай артистка Туяана Дондокдоржиевна Бальжановатай танилсаа һэм. Иигэжэ айлай эгээ аха захатай, эгээл дүү одхонтой нүхэсэхэ һайн һайхан заяатай байгаа бэлэйб. Эдэ хоёрой буряад арадай урдаа хараха хүнүүд һэн тула дундуурхи аха дүүнэрынь баһал нэрэтэй түрэтэй зон гэжэ ойлгодогби.
Эхэ. Юун гэһэн нангин үгэ гээшэб даа! «Эжы» гэжэ хэлэндэ оронобди, эжын гар доро урганабди, эжын ашаар хүн болонобди. Эжын нэрээр Эхэ оромнай нэрлэгдэдэг. Пагма Жигжитовна эгээл дээдэ, эгээл хүндэтэй, эгээл хүшэр уялга гэхэдэ уялга, ажал гэхэдэ, ажал урдаа табяад, наһаараа тэрээнээ захадань гаратар бүтээжэ, имагтал илалтаар дүүргэжэ ябаа. Аша гушанарай, зээ зээнсэрэй олошорхо тума ажал хэрэгынь ехэдээ һааб даа. Хүн бүхэндэнь толгой тоолон захяа заабаринуудаа дамжуулхын тула Пагма хүгшэн шүлэгүүдтээ хандаа. Тиигэжэ багахан хэмжүүртэй литературна жанр һанаһыень хүсэлдүүлээ, һарбайһанииень барюулаа. Номыень гартаа бариһан хүн бүхэн түрэһэн эжынгээ һургаал дуулаһан мэтэ, танил хоолойень шагнаһан мэтэ.
Эхэ, эсэгэ түрэһэн үридөө
Эгээл дүтын бурхад юм даа…
Эрхы эрдэмтэй, долёобор домтой –
Ээрсэг эрьюулжэ, басагам, һура…
Угайнгаа заншал һанажа ходол
Урагшатай яба залууһаа бэрхээр.
Улаан нараар үрдилдэн бодоод,
Үргөөрэй сагаан сэржэмээ
Үлгэн дэлхэйдээ, үндэр тэнгэридээ,
Аба, эжынгээ шүтэһэн бурхадтаа
Алтан зула бадарган ябаарай.
Табан хаан нангин сахюусадаа
Тахилыень һэргээжэ хүндэлөөрэй.
Ариг сэбэрые бэедээш, гэртээш
Аргагүй наринаар хэзээдэш
сахяарай.
Даараһан, үлдэһэн хүнэй ороболнь,
Тогоотой эдеэнһээ садхаажа
табяарай…
Эхэ бүхэн үхибүүдтээ иигэжэ заажа, иимэнүүд захяа үгэжэ байдаг гээшэ ааб даа. Үгөөрөө. Хэрэгтэй сагта, хэрэгтэй газарта. Пагма Жигжитовнагай сэсэниинь гэхэдэ, һургаал, заабари болон захяануудаа шүлэглэжэ, ном болгожо гаргаһан байха юм. Тиигэжэ бидэ мүнөө шүлэгөөр хэлэгдэһэн суглуулагдамал һургаалтай болоод байнабди. Энэ ном хүн бүхэнэй, илангаяа залуушуулай шэрээ дээрээ табяад байха ном бололтой.
Уладтаа туһатай ябахаяа оролдо,
Үлдэһэн даараһанда
халуун эдеэ таби,
Үншэн хэнзые үргэлсэжэ яба,
Үбгэд, хүгшэдэй үреэлдэ хүртэ.
Хомхой хобдогһоо холуур зайла,
Хобууша хүнөөр хэрэг бү үйлэдэ,
Хорото хүнһөө саагуур тонило,
Хулгай, худалтай бү орёолдо.
Хүн бүриин аяг ааша бү һажаагты –
Хү һажааһан хүртэ булагдадаг…
Налгай зохидхон ябабал,
хии моринтнай
Наран мэтэ мандаха хэзээдэш,
Зоригтнай зохижо,
һанаһантнай бүтэхэ,
Зол жаргалай сэсэг һалбарха…
Номой автор үндэр наһатай хүн. Энэ шүлэгэйнгөө хоёрдохи номой нара хараад байхада, ерэн долоон наһандаа бурханайнгаа орон нёдондо мордоһон. Пагма хүгшэн ном соогоо наһан соогоо болоһон, үзэгдэһэн ушарнуудые дурсана. Тэдэнь хэдэн шүлэгүүд соонь багахан поэмэ мэтээр оронхой.
- Манай эжы эды олон маанадаараа носолдожо, сагаа бараагүй һаа, залууһаа поэт ябаха һэн, - гэжэ Сергей Дондокдоржиевич намда хэлээ агша һэн. Гурбан классай эрдэмтэй гэрэй ажалтай эхэнэр иигэжэ бэшэжэ байгаа хадаа, хай даа, дээдэ эрдэмтэй хэлэ бэшэгэй, жэшээнь, багша ябаа һаа, олонһоо үлүү шүлэгшэ байхань лабтай һэн ха.
Сэлгеэхэн Яруунаа мэндэшэлэн,
Соолгото нютагаа харадаг һайб.
Сэсэгтэ, ногоото талаараа
Сэнгэдэг нүхэдөө золгодог һайб…
Үлзытэ һайхан нютагайнгаа
Үеынгөө нүхэдтэй уулзабал,
Сэмүүнхэн сагайнгаа хүсүүхэндэ
Сэдьхэл зүрхэм баясахал һэн…
Наһан соогоо мартаагүй
Намжаа үргэн талануудтай
Нялхаһаа тэнжэһэн нютагни
Намдаа дүтөөр үзэгдэгшэ.
Эхэ-герой Пагма Жигжитовна Цыдыпова тус номоороо буряад литературын хүгжэлтэдэ даамайхан хубитаяа оруулба. Ушарынь хадаа һургаалай иимэ номууд тон хомор гарадаг, гарадаг үгышье шахуу юм. Үнгэрһэн зуунай эхин багаар гараһан «Зерцало мудрости» номһоо хойшо иимэ номууд, хай даа, гараа үгыл хаш. Харин һаяхан, декабриин 15-да, Хурамхаанай дасангай шэрээтэ лама Олег Намжиловай «О буддизме простыми словами» гэһэн удхаараа адлишуу номой танилсуулга болоо һэн. Тэрээн соо буддын шажанһаа гадуур баһал һургаал заабаринууд уртамал зохёолнуудай аргаар бэшээтэй. Эдэ хоёр ном буряад урлал, соёл болон литературын алтан жасада мүнөө дээрээ ороогүйшье һаа, удха шанараараа ямаршье уран һайханай зохёолнуудһаа үлүү гэжэ тон онсо тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Иимэ номуудые олошоруулжа, Буряад орон болон монгол туургата арадуудаараа тарааха, мүн бусад хэлэндэ оршуулаад, холо гадаагуур тунхаглаха хэрэгтэй.
Эхэ-герой П.Ж. Цыдыповагай ном олоной одо мүшэн мэтээр орой дээрэнь туяаран яларжа, зааһан заабари, һургаһан һургаал, захиһан захяа боложо, ажабайдалайнь үргэн харгыда түшэхэ түшэлгэ, тулаха тулгуури боложо ябахань намдахагүй.
Сергей ДОРЖИЕВ,
уран зохёолшо, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ
