1055
Огторгойн одод олон болобошье,
Оншотой гэрэлтэнэ нэгэн-хоёр.
Оршолонгой амитан олон болобошье,
Оншотой мэргэн нэгэн-хоёр.
Д. Данзанравжаа
Эхин зүргэ
Шулуутай, улаалзай сэсэгэй хангалтай урин дулаахан нютагта
Улаан хадын бооридо унаган
наhамни үнгэрөө юм.
Шулуутайн голдо шунгажа,
жараахай мэтэ наадажа,
Шулуудан, шууян гүйлдэжэ, балшар наhамни батажаа юм.
Ая гангын хангалтай аажам
тала дайдада
Адуу малаа бэлшээжэ,
айдар наhамни үнгэрөө юм.
Аба эжын тоонтодо,
арюун нангин гуламтада
Арбан хэды наhамни
аляархадажал үнгэрөө юм.
Хамтын ажалда шармайжа,
хонгор нүхэдөөр сугтаа
Хүхилдэн, энеэлдэн зугаалжа,
томо болоhон нютагни
Хаана холоhоо бусахадам,
хабтайн угтажа байдаг даа,
Хараха бүридэм урихан даа,
хэдынэйш сагта hайхан даа…
Тэрэ хабар ехэл хагсуухан байгаа hэн. Агууехэ Эсэгын дайн боложо байгаа. Агын талаар ажалша малша арад зондо бэлэгүйхэн сагууд оронхой гэбэшье, зон энэ муухай дайнай хара гал дүлэн соогуур Эхэ ороноо хамгаалжа байгаа аба эжы, аха дүүнэрэйнгээ ара нюргандань бата бэхи хэрэм болон бодожо, бүхы хүсэ шадалаа зангидан, урагшаа жүдхэжэ, үдэр hүни илгаагүй ажаллажа, эдеэ хоол, эд зөөри, адуу малаа фронт руу эльгээжэ байгаа бэлэй…
Ага нютагай ара элдин Шулуутай нютагта тоонтотой, байтай хүбдүүд омогой Балданай Дугар гэжэ хүн малай аргашанаар колхоздоо хүдэлдэг hэн. 1942 ондо тэрэ хонгор залуу наhатай, хурса хара нюдэтэй, сэлмэг hайхан шарайтай Балданай Дарима гэдэг басагантай хуби заяагаа ниилүүлжэ, айл гэр болон түбхинөөд, ерэхэ хабарынь тэдэнэйхи тала нютагай элдэб ургамал ногооной үндыжэ, ургы сэсэгэй, ая гангын анхилма хангалаар дүүрэhэн hайхан сагта анха түрүүшынгээ хүбүүн үриие үлгыдэн абажа, Чимитдоржи гэжэ нэрэ үгэhэн юм. Саашадаа энэ хүбүүн дороо дүрбэн дүүнэрые дахуулаа: Балдандоржи, Бабудоржи, Доржиханда, Сэсэгдоржи. Иигэжэ олон дүүнэрэй ехэ ахань болоhон Чимитдоржи хүбүүн талын зоной хэдэг бүхы ажалда хам орон, борложо үндыгөө, Шулуутайнгаа эхин шатын hургуули дүүргэhэн зуниинь тэдэнэйхи Ага тосхон зөөгөө hэн, абань тэндэхи ветлечебницэдэ ажалладаг болоо бэлэй. Тиигэжэ хүбүүн Агын нэгэдэхи дунда hургуулида hуража, тэрэнээ дүүргээд, Шулуутайн колхоздо хүдэлэд гээд, удаань санэпидстанциин ноен Б. Цынгуевай жолоошоноор ябаhан аад, Чимитдоржи гэнтэ нютагтаашье үгы, дээдэ hургуулидашье ороо гэлсээгүй, hураг зариггүй дуулдахаяа болишобо.
Теэд тэрэ үедэ Романовск трактын «Хутор 49 – км» гэдэг Яруунын аймагай газарта хоёр жэлээ Чимитдоржи хүбүүн үнгэргэжэ байна гэжэ хэншье мэдээгүй. Тэрэ хадаа хото городhоо холо байдаг, анхан сагта Буряадаймнай Мухар хүнды гэжэ нэрэтэй нютаг юм hэн. Амитан зоноор үсөөн, арбаад лэ об тобхон айл, бэшэ бууса байдалшье дүтэ нааша үгы. Нээрээшье, Мухар газарта үсөөхэн буряадууд засаг зургаанай шэрүүн хуулиhаа холошог шэбээлээд байдаг байгаа гээшэ ха. Тэндэ Гармын Сэрэн-Базар, наhатай эмшэ лама, олон жэлэй сүлэлгэhөө ерээд, эм домоо өөрөө шанартань хүрэтэр буйлуулаад, үлбэртэhэн зониие аргалжа байгаа. Энэнь тон ехэ нюусаар юм. Тэрэ сагта «ламаар эдэгээб» гэжэ ама гараханьшье аймшагтай байгаа. Гоман дасанда үни хада гэбшын дамжаа бариhан энэ эрдэм ехэтэй эмшэ ламын хажууда Чимитдоржи хамараа аргалуулха түүхэтэй ерэhэн аад, түбэд аргын амта абаhаниинь лэ тэрэ. «Гэбшэ» гэhэн үгэ «буяниие мэдэхэ» гэhэн удхатай, тиимэhээ Чимитдоржи ганса аргалха эрдэм шудалаа бэшэ, Сэрэн-Базар багшань хуушан монгол, түбэд хэлэ заажа, бурханай ном ойлгуулжа эхилhэн. Чимитдоржи хадаа hүзэгтэй айлда түрэhэн, тэрэнэй уг гарбалайнь гэбшэ лама Санжаа Жэгмэд абгань тэрээниие багахан байхадань эрхэлүүлжэ, үбдэг дээрээ hуулгаад, маани уншаад, магнайень эльбэдэг hэн ха. Абга ламань сүлэлгөөр ябаад, амиды мэндэ нютагаа бусаха талаантай байhан. Багахан Чимитдоржидоо тэрэ hүзэгэй эхин ойлгуулжа, яахадаа буян бэ, юу хэхэдэ, нүгэл бэ гэжэ болгоомжотойхоноор ойлгуулдаг байгаа.
Сэрэн-Базар ламын олоной харгыhаа хэдышье холо байдагшье бол, аргада хэрэгтэй зон холо ойроhоо hураг суугаарнь оложо, хаа-хаанаhаа субажал байха, үдэр бүри зуугаад хүн ерэхэ. Тэрэ хатуу сагта түбэд эм залаха гээшэ тон аюултай хэрэг hэн, зүгөөр Сэрэн-Базар ламхай зониие аргалжал байhан юм.
Энэ үедэ тэрэнэй хажууда ажаллажа байгаа залуу хүбүүн «... эмшэнhээ, аргашанhаа бэшэ хүн зондо ехээр туhа хэжэ шадаха ондоо ямар мэргэжэл байнаб?» – гэжэ бодомжолходоо, тэрээн тухай эндэл ойлгожо, толгойдоо хадуугаа. Чимитдоржи үдэр бүри эмшэ багшын үбшэнтэниие үзэжэ, арга хэхэ, эм залахыень оролдосотойгоор, анхаралтайгаар шагнадаг, бэшэжэ абадаг байгаа. Эмдэ ородог олон янзын ургамал хада уулаар, ой соогуур, шиигтэйшье газараар суглуулhаар, нютагайнгаа баян ургасын олонииень мэдэхэ, таниха боложо эхилбэ. Тэрэ багшынгаа хажууда набша ногооной үндэhэ, сэсэг, сэсэгэй буурсаг, модоной гүлгэ гэхэ мэтые нарин нягтаар суглуулжа hураба. Суглуулhан ургамалаа бэлдэхэ: зүбөөр үлгэхэ, хатааха, хэршэхэ, нюдэхэ, хадагалха гэхэ мэтэнь нобшо аад, хэрэгтэй олон ажал хэжэ hураа hэн. Тиимэhээ залуу хүбүүн тэрэ багшаhаа аргашан болохо эрдэмэйнгээ эхин шатыень, үндэhэ hуурииень бүрин абажа шадаhан габьяатай.
Эрдэмэй гэшхүүрээр
Хүнэй хуби заяан гэжэ жэгтэй. Совет үеын пионер, комсомол, коммунис парти гэhэн hургаалтай эдир залуу зондо тиихэдэ нэгэн гэбэл, колхоздоо малшан боложо үлэхэ, али гэбэл, жолоошон, тракторист боложо, мүнөөхил хүдөө нютагтаа ажаллаха, шадабал, дээдэ эрдэм хэжэ, хото городуудаар таран амидарха – иимэл харгы урдань байгаа бшуу. Нүхэд хүбүүдтээл адли ябажа, жолоошон болоод ажаллажа байтараа, hураг зариггүй үгы болошогшонь ехэл гайхалтай байгаа hэн ха. Харин залуу хүбүүн энэ үедэ холын нютагта өөрынгөө хуби заяанай эхин зүргэ оложо, эмшэн болохо хуби заяагаа угтан абаха аза талаанда хүртэжэ байгаань тэрэ бэлэй… Иигээд саашадаа Чимитдоржын эмшэлхэ хуби заяанай үргэн харгы нээгдэжэ, тэрэ Улаан-Yдын СССР-эй Эрдэмэй академиин Сибириин таhагай түбэд эмнэлгые шудалан үзэхэ группада түүхын эрдэмэй доктор Пүрбэ Балданжаповай ударидалга доро ажаллаха талаанда хүртэhэн гээшэ. Тэрэ үедэ түбэд эмнэлгые тоохоёо болёод, баруун зүгэй аргые hөөлдэ сэгнэдэг саг байгаа. Урданай сагта тарбаган тахал, халуун ужаг үбшэн, боомо гэhэн аймшагтай үбшэнүүдтэ гэр бүлөөрөө дайрагдаад, булта үхэхэ аюул байhан, харин тэрэ сагай бэрхэ эмшэ ламанар алишье үбшэн аргалха шадалтай hэн ха.
«Урданай юумэн ула болоо» гэлдээд, совет засагай эрилтээр Буддын шажанай үни галабай сэсэн ухаан, эрдэм, эмнэлгэ бултадаа хэрэггүй, буруу гүүлэжэ, ямаршье эрхэгүй болошоhон бэлэй. Суутай Ажаб эмшэн хоёр дахин сүлүүлээд, олон жэлдэ хара ажалда шархиитараа заруулhан. Харин энээхэн үедэ саг ондоо боложо, баруунай аргада диилдэдэггүй үбшэнhөө түбэд эмнэлгэ олониие эдэгээжэ, тусгаар шадал боломжоёо элирүүлжэ, хүндэтэй боложо байгаа. Тэрэ сагта Буряадай үбгэн ламанар тэрэ Сибириин таhагта «Түбэдэй эмнэлгын атласай» тайлбари дээрэ хэды жэл хүдэлжэ эхилээд байгаа. Энэл үнинэй арга хатуу үбшэниие аргалха шадалтай гэжэ ламанар залуу эрдэмтэдтэ ойлгуулаа. Эрдэмтэй ламанарhаа түбэд эмшэлэлгын оньhые дамжуулан абахые оролдожо, Альберт Гомбожапович Базарон hайса заалгаhан, толгойдоо бүхөөр шэнгээхые оролдоhон юм.
«Түбэд-монгол эмнэлгэ хадаа оёоргүй агуу юртэмсэ. Энээниие би хори гаран жэлэй туршада шудалhан хадаа тон hайн мэдэнэб. Саашаа ошохо бүреэ гүнзэгы боложол байха, харин эхиндээ тон лэ юрэ hэн», – гэжэ хэлээ бэлэй. Түбэд эмнэлгын эрдэм хадаа бэе соохи үбшэниие илгаруулан таниха, аргалха гайхамшагта мэргэн олон аргануудтай, Буддын шажанай hургаалтай нягта холбоотой. Эрдэмтэ эмшэ ламанар туйлай ехэ хүдэлмэри гаргажа, мянгаад жэлэй аргын дүй дүршэлые согсолон, медицинын эрдэм байгуулhан юм. Эдэнэй агууехэ габьяа арсашагүй юм ааб даа. Харин юундэ «монгол» гэжэ нэмэнэб гэхэдэ, түбэд эмнэлгын эрдэм Бурхан багшын hургаалтай хамта 13-дахи зуунай үеhөө эхилээд, Монгол руу нэбтэржэ эхилhэн. Хэдэн зуун жэлэй туршада Монголой эрдэмтэ ламанар түбэдэй эмнэлгын номуудые шудалан, олон аргануудые түбэд эрдэмэй ёhо соо хазагайруулангүй тааруулан, үргэнөөр хэрэглэжэ, арад зоноо аргалха ажалые баяжуулhан юм. Тэдэнэй тон ехэ габьяа хадаа түбэд эмнэлгын эрдэмэй гайхамшагта хүшөө болохо 17 ном оршуулhан юм.
Далай Лама Ивалгын дасанда. 1991 он.
Тэрэ тоодо суута «Чжуд-ши» (Дүрбэн үндэhэн) хадаа 1 хубитай, 156 hалаатай, 5900 шүлэгүүдhээ бүридэhэн ехэ ном юм. Энэ ехэ ажалда Буряадай дасангуудай ламанар хубитаяа мүн лэ оруулаа. Тон түрүүшын үеынхин эртын монгол-буряад эмшэ ламанар болоно. Хоёрдохи үеынхи гэбэл, Петр Александрович Бадмаевай «Чжуд-ши» номые ородоор тайлбарилhан «Основы врачебной науки Тибета» гээшэнь түбэд эмнэлгые Европо руу нэбтэрүүлhэн түрүүшын «сонхо» болоно. Эндэ Агван Доржиевай хубита мүн лэ бии.
Тэрэ түбэд эмнэлгын таhагта Пурбэ Балданжаповай ударидалга доро, мүн лэ Ивалгын дасанай үндэр наhатай үбгэн ламанартай суг хамта ажаллажа байхадаа, залуу хүбүүн ехэ юумэ мэдэжэ абаhан юм. Пурбэ Балданжапович буряад арадайнгаа ухаан сэдьхэлэй байдалай баялигые алдуулангүй холбожо, арад зонойнгоо байдалда бүхэжүүлхые оролдоhон эрдэмтэн, тиимэhээ тэрээндэ «Түбэд эмнэлгын сударые» ород хэлэндэ оршуулха ажал даалгагдаhан. Тиигээд лэ тэрэ үбгэн ламанарай толгой соохи ухаан бодол, олон жэлэйнь эмнэлгын дүршэл, эрдэм шадабарииень нарин нягтаар абажа хадагалха, хэрэгыень үргэлжэлүүлжэ, арад олондоо түхөөхые оролдоhон юм.
Эдэ ламанар хэд байгааб гэхэдэ, анхандаа мамбын hургуули шудалhан, түбэд, ланза (санскрит) хэлэ hайн мэдэхэ маарамба зиндаатай Дашын Донир, маарамба Цэбэгмэдэй Даша ламхай, Бадмын Дашанима, Ямпилай Лодой, Алханын Жабай Жунды, Бадмын Дашинима, Гэмпил гэжэ ламанар болонод. Ажал хээн соогоо ламанар энэ тэрэ эм ямар хүсэ аргатайб, ямар үбшэн аргалдаг бэ гэжэ тодорхойлдог hэн. Түбэд хэлэндэ бэрхэ тэдэ ламанарай үни сагай үльгэр түүхэ шэнги эмшэн, гүрэмшэн, зурхайшадай зондо туhалhан тухай домогуудые хөөрэлдэхэдэнь, амияа абангүй, Чимитдоржи ехэ hонирхон шагнаха.
Тэрэ эндэ хүдэлжэ байhан үбгэн ламанартай эмэй үбhэ ногоо суглуулалсажа, hайсал хада уулаар, нуга талаар, ой модон соогуур ябалсаа. Түбэд эмдэ ганса ургамал ородог бэшэ, харин хүдэриин үнгэлэ, баабгайн hүлhэн, бугын эбэр, бодон гахайн дотор, элдэб үнгэтэ шулуунай нунтаг гээд лэ, олон янзын hанагдаагүй зүйлнүүд: эрдэниин, шулуунай, шоройн, модоной, шэмын, үбhэнэй, амитанай дан (бүхы юумэнэй зүйл). Эмдэ ородог ургамал ба элдэб зүйлнүүд «эмэй хүл» гэжэ нэрэтэй, зарим түбэд эм 70-аад хүлhөө бүридэжэ болоно. Түбэд эмнэлгэ үнинэй ехэ түүхэтэй, орёо арга юм.
«Сүүгэлэй дасан» гэжэ Дамбинима Цырендашиевай ном соо «Мамбын hургуули» гэжэ хэhэг соо ойлгосотойгоор бэшээтэй: «Гэлэг Балбар ламын хэлэдэгээр, «Түбэдэй эмнэлгын судар» үни сагта яагаад бии болооб гэжэ hонирхохо болоо hаа, иимэ эхитэй юм. Анха түрүүн Чонпори гэдэг Лхасын дасанай хажууда оршоhон түбэд эмшэлгын hургуулида шабинарта ойлгуулха гэhэн ганса нэгэн зурагhаа эхилээ. Ябан иимэ зурагуудынь олошороод, тэдэнээ бүлэг бүлэгөөр онсо хабсаржа, багсаа болгоо. 84 хуудаhан ара эбэргүй зураатай, нэгэ нюуртань хорёод зураг, хамтадаа мянга гаран зураг юм. Ямаршье нюуса эди шэдигүй, ара далдын шэнжэшье байхагүй. Буряад ламанар тэрэниие «Эмшэлгын зураг» гээд нэрлэдэг hэн ха.
1869 ондо Сүүгэлэй дасанай соржо лама Галсан Жимба Түгэлдэрэй (Тобын Түгэлдэр, тайшаагай хүбүүн) түбэдэй эмнэлгые зоной дунда дэлгэрүүлхэ гэжэ шэрээтэ болоходоо, Халхын Сэсэн хаанай аймагай Мимбайсан хошуунай Чой манарамба гэдэг эмнэлгын дээдэ эрдэм шудалhан манарамба зэргэтэй ламые урижа асарhан гэдэг. Тиигэжэ Ара Халхын газарта бии болоhон тон түрүүшын Түбэдэй анагааха ухаанай (медицинын) hургуули нээгдэhэн юм. Эндэ дүрбэн жэл соо ганса эмнэлгэ тухай «Клантабу» гэдэг түбэд эмнэлгын үндэhэн дээрэ hургадаг, тиигэжэ «Джуд-ши» гэдэг эмнэлгын номой дүрбэн хэhэг дүүргээд, табадахи жэлдээ үшөө hураад, манарамба зэргэдэ хүрэдэг байгаа. Энээгээр хүсэн түгэлдэр эмшэн болошодоггүй, саашаа арбаад жэл өөрөө эмнэлгын ном үзэжэ, одоол ехэ эмшэн болодог hэн ха. Тэрэ сагhаа эхилжэ, Буряадай эрдэмтэй эмшэ ламанар Сүүгэлэй дасаниие тойроhон Ононой хойтошье, урдашье бэеын үндэр хадануудай жалга, hудалаар ургадаг 350 гаран янзын эндэхи нютагай үбhэ ногоон, үндэhэнүүд эмнэлгэдэ хэрэглэгдэдэг болоhон, мүн Ага нютагта 1300 элдэб янзын үбhэн эмнэлгэдэ хэрэглэгдэдэг болоhон тухайнь Совет үеын эрдэмтэн И.Н. Ворлаков бэшэhэн байна. Ямаан зээргэнэ, хонин зээргэнэ, нарhан үбhэн, ая ганга, хүдөөгэй элдэб сэсэгүүд, балшаргана, гоогол, мангир, таана, дэрhэн, хорхинсог үбhэн, шүдэр үбhэн, шонын хүльбээдэhэн гэхэ мэтын үшөө олон буряадаар нэрэшьегүй үбhэ ногооной үндэhэн, набшаhан, сэсэг буурсаг түбэд эмдэ ородог юм. Энэ дэлхэй дээрэ байhан бодос бүхэн, алтанhаа эхилээд, шабааhан хүрэтэр бултадаа эмнэлгэдэ ородог юм гэжэ эрдэмтэ ламанар хэлэhэн байдаг. Иигэжэ ехэ юумэ мэдэдэг эмшэ ламанараар ябахадаа, залуу хүн олон юумэндэ hураhан юм.
Цындыма Бабуевагай дурадхаһан гэрэл зурагууд
Тус Академидэ Чимитдоржи Дугаровай 1969 он болотор ажаллажа байтарнь, тэрэ сагта Буряадай буддын шажанай хамба лама Жамбалдоржи Гомбоевой ба Монголой Гандантэгчинлинг дасанай хамба Гомбожав габжа хоёрой холын хараа бодолтойгоор хэлсэн баталжа, Буряад оронhоо хэдэн залуу зониие ламын hургуулида эльгээжэ hургаха гэлсэhэнэй ёhоор, МНРП-гэй генеральна секретарь Ю. Цэдэнбал Москватай хэлсэжэ, анха түрүүшын арбан хүниие Монгол эльгээхэ болобо. Тэдэнэй дунда Улаан- Баатарай Буддын шажанай дээдэ hургуулида hурахаяа Чимитдоржи Дугаров ошолсоо. Тэдэ тэндэ Буддын шажанай гүн ухаанай эрдэм, олон янзын ном уншаха, хэдэн хэлэ үзэхэ гэхэ мэтын ехэ эрдэм мэдэсэтэй болон хүгжэhэн юм. «Чжуд-ши» гээшэ хэдэн мянган hониншье, hургаалайшье шүлэгүүдhээ бүридэhэн ном. Урданай сагай үеын эмшэд энэ томо номуудые бэедээ абажа ябаха аргагүй дээрэhээ энэ хэдэн мянган шүлэглэмэл эмнэлгын заабари сээжээр мэдэжэ, үлбэр хүниие аргалдаг байгаа. Хүнэй бэе махабадай Атлас (Бришая) 10000 зурагтай гайхамшагта заабари ном байха. Тэдэ зурагуудынь тон тодорхой, ойлгоходо бэлэн. Чимитдоржи тэндэ hуража байхадаа, түбэд эмнэлгын hалбари шэлэн үзэжэ, анханайнгаа хүдөөгэй багшын зааhан эрдэмые бүри гүнзэгырүүлэн шудалжа, медицинын талаар дипломоо амжалтатай хамгаалhан юм.
Автор: Янжима ДАРМАЕВА бэлдэбэ
