Чингис хаанай «лимузин»

Yльгэр домогто гэр

Урдын hэеы гэр сэсэн мэргэн байгуулалтаараа мүнөөнэй зониие гайхуулдаг. Айхабтар түргөөр – нэгэ часай туршада хуряагдаад, хахад ча­сай туршада бодхоогдон табигдаха аргатай.

Харин Чингис хаанай хахад дэл­хэйе эзэмдэхэ үедэ монголшууд hэеы гэрнүүдээ газарта бэшэ, харин модон сахаригуудтай томо тэргэнүүд дээрэ табидаг гуримтай байhан. Агууехэ хаан байлдаануудай үедэ хори гаран буха хүллэhэн үргэн томо тэргэ дээрэ тодхогдожо мандайhан, үнгын угалзануудаар шэмэглэгдэhэн сагаан hэеы гэр соо байрладаг hэн гэдэг. Тэрэ үльгэр домогто hэеы гэр мүнөөнэй хэлээр «лимузин» гээд нэрлэхээр. Теэд мүнөөнэй баяшуулай авто-унаануудhаа hураггүй баян ба хүсэтэй байhан гэдэг.

Һэеы гэр – часы!

Һэеы гэрэй оройн тооно хадаа hара наранай, одо мүшэдэй нимбэ элшэнүүдэй шагаадаг онгойбшо, ба эгээл нарин зүб, алдуугүй часы!

Эртэ үглөөгүүр түрүүшын на­ранай элшэнүүд hэеы гэрэй тоо­ноор шунгажа орожо, эгээл түрүүн бүhэтэй хүнэй талые, удаань – эхэнэ­рэй талые гэрэлтүүлдэг гуримтай.

Түрүүшын ханын ба гарай часы­нууд XX зуунай эхиндэ бии болоhон гэжэ эли. Тэрээнhээ урагша манай элинсэгүүд hэеы гэрэйнгээ тоонын «наранай часые» хэрэглэдэг байhан гэжэ мэдээжэ.

Һэеы гэрэй дүрбэн зүгэй хана­нуудынь оройтоёо 14 холбоотой. Тиигээд 4х14 - 56, тэрээндэ үүдэнhээ татагдаhан 4 холбоонууд нэмэгдэжэ, хамта 60 точконууд болоно. 60 тоо – талын нүүдэлшэдэй нангин тоо юм.

Һэеы гэрэй үүдэн заабол сэхэ урда зүгтэ табигдажа, дотор талань 8 газар хубаардаг гуримтай. Тиигээд тооноор ороhон наранай элшын тудажа бууhан ханын талаар саг то­дорхойлогдодог байhан. Һэеы гэрэй хананууд – часын тоонууд, харин наранай элшэнүүд - цифербладууд болодог!

Һүниин 0-2 час –хулгана саг, 2-4 час - үхэр саг, 4-6 – бар саг, 6-8 - туу- лай саг, 8 -10 – луу саг, 10-12 – могой, 12-14 – морин, 14-16 – хонин, 16-18 – бишэн, 18-20 – тахяа, 20-22 – нохой, 22-24 – гахай саг гэжэ тоологдодог заншалтай.

Эгээл түрүүшын элшэнүүд тоо- ноор бүhэтэй хүнэй талада бар саг­та тудалдадаг ха. Тэрэнь үглөөнэй 4 саг. Эхэнэрнүүд энэ үеэр үнеэдээ hаажа эхилдэг байгаа. Саашадаа туулай сагта адуу малаа бэлшээри­дэ туужа гаргадаг байhан, луу сагта hүеэ хөөрүүлдэг заншалтай hэн ха. Yглөөнэй 10-да – могой сагта хүрэнгэ табидаг, айрhа хатаадаг. Морин саг­та үнеэдээ дахин hаадаг, хонин сагта гэрэйнгээ бусад ажалнуудые хэдэг гуримтай бэлэй. Уданшьегүй би­шэн сагта мал бэлшээриhээ бусажа, үдэшын ажалнууд эхилдэг байhан ха. Саашадаа тахяа сагта үнеэдэй үдэшын hаалган эхилдэг заншалтай һэн.

Эгээл бүхэ, найдамтай

Эрдэмтэдэй тэмдэглэhээр, hэеы гэрэй түхэреэн түхэлынь талын дошхон шэрүүн hалхи шуургануудай үедэ хиидэжэ hандарангүй, hууридаа найдамтай бүхөөр зогсо­ходо туhатай. Дүрбэлжэн түхэлтэй гэртэй сасуулбал, түхэреэн гэр соо hураггүй ехэ бараан ба хэрэгсэлнүүд багтадаг.

Һэеы гээшэ хоорондохи зайдаа ехэ агаар хабшуулhан амитадай үhэ нооhонhоо бүридэдэг hэн тула, дулаа табидаггүй эрхим шанартай. Тиимэhээ тэрээн соо үбэлэй янгина­ма хүйтэндэ хододоо дулаан, харин зунай ааяма халуунда аятай hэрюун байдаг гэжэ эли.

Нангин богоһо

Тоонын, гуламтын хажуугаар hэеы гэрэй богоhо тусхай нангин удха ша­нартай. Жэшээнь, богоhын саанаhаа мэндэшэлхэнь, дээрэнь гэшхэ­хэнь ехэ сээртэй. Гэрэй богоhодо бүдэржэ тороhон айлшан хорото муу хүсэлтэй ерээ гэжэ тоологдодог. Чингис хаанай байгуулhан «Алтан Ордон» империин үедэ хаанай ор­доной богоhодо бүдэржэ тороhон хүнүүдые, хари гүрэнүүдэй элшэн сайдуудые тэрэ дары саазалдаг гу­римтай байhан.

Ондоо айлай hэеы гэр руу хооhон амhарта, хүрзэ болон бусад газар малтадаг зэмсэгүүдые абаад оро­хонь хорюултай.

Мүн лэ манай элинсэгүүдэй зан­шалаар, hэеы гэртэ хүлөөрөө гэшхэ­жэ орохонь сээртэй. Тэрэнь эзэдые доромжолhон удхатай юм. Бууhан айлшан нэн түрүүн hэеы гэрэй үүдээр толгойгоо бултайлгажа оруу- лаад, удаань нэгэ хүлөөрөө богоhо алхаад, бүхы бэеэрээ орохо ёhотой.

Нyyдэлшэдэй морожено

Эгээл түрүүшын морожено Ита­лиин арад бии болгоhон гэжэ тоо­логдодог. Yнэн дээрээ мүнөө бүхы дэлхэйн зоной дуратай морожено эгээл түрүүшынхиеэ мянгаад жэлэй саада тээ монголой hэеы гэр соо үйлэдбэрилэгдэhэн.

Урдын монголшууд үбэлэй хүйтэн сагта Губи гэжэ сүл губяар аяншалха­даа, амитадай үлеэгээд хатаагдаhан бүдүүн гэдэhэн дотор юулэhэн hүнэйнгөө сүсэгы дээжые абаад ябадаг заншалтай байhан. Тэрэнь холын замда ехээр hэжэрэгдэжэ

 hагсарагдаад, мүльhэн боложо хүрэдэг hааб даа.

Нэгэтэ хитадуудтай халуун тулал­даанай hүүлээр монгол сэрэгшэд Марко Поло гэжэ Италиин аянша­лагшатай ушаралдажа, хүрэhэн сүсэгыгөөр хүндэлhэн гэхэ. Тэрэнь ехэ амтархажа эдеэд, гэртээ бусаха­даа, талын нүүдэлшэдэй мороженые абаад ошоhон ха. Саашадаа тэрэнь Итали гүрэнhөө гадуур бүхы дэлхэй­гээр таран дэлгэрhэн гэжэ мэдээжэ.

Мүнөөшье Монголдо урдын аргаар үйлэдбэрилhэн, амитадай бүдүүн гэдэhэн соо юулэhэн сүсэгы мориной гүйдэлэй үедэ hагсараад хүргэhэн морожено хаа-яа наймаан­да байдаг.

Һэеы гэрэй фэн-шуй

Һэеы гэрэй хойто талань хулгана hүлдэтэй, буян хэшэгэй, эд баяли­гай хоймор тала гэжэ тоологдодог. Тиимэhээ манай элинсэгүүд тэндэ бурхан тахилаа байлгадаг, хүндэтэй айлшадаа hуулгадаг, алта мүнгэеэ, эрдэнитэ баялигаа хадагалдаг зан­шалтай байhан. Хойто тала хүхэ мүнхэ тэнгэриин – хүхэ гү, али гэбэл, сэнхир хүхэ үнгэтэй гээд тахигдадаг.

Гэрэй баруун-хойто тала агнууриин нохойн тэмдэгтэй.Тэндэ агнуу- риин зэмсэгүүд хадагалагдадаг, сагаан үнгэтэй ба эрэлхэг зоригой, арюун hайханай hүлдэ заяатай бу­лан болодог.

Хүнэй байрын зүүн-урдахи зүгтэ луу байрладаг гэжэ урдын буряад–монголшууд этигэдэг байhан. Тэрэ уhан махабадай hүлдэтэй амитан hэн тулань, байрладаг та­ладань урдын буряадууд уhатай амhартануудые байлгадаг hэн ха. Мүн лэ луу - ногоон үнгэтэй, үдэн ургаhанай, үрэжэн арьбажаhанай, хосоронгүй hалбарhанай hүлдэ тэм­дэг.

Баруун-урдахи хониной тэмдэг­тэй зүгтэ урдын буряадууд хүйтэнэй сагта нарай хурьгадые байлгадаг байгаа. Харин гэрэйнгээ үхэрэй hүлдэтэй зүүн-хойто буланда эдеэ хоолоо хадагалдаг байhан заншал­тай.

Һэеы гэрэй урда зүгэй үүдэнэй байдаг тала морин hүлдэтэй. Yүрээр мандаhан наранай, нангин гуламтын галай улаан үнгэтэй тус булан ами наhанай, баяр жаргалай, аза талаанай hүлдэ тэмдэгтэй гээд, урдын сагhаа шүтэгдэдэг.

Һэеы гэр - Америкэдэ

Һүүлэй үедэ hэеы гэр бүхы дэл­хэйгээр дэлгэрэн таража эхилhэн: Америкын, Европын, Африкын ажаhуугшадай дунда амарал­тын үедэ үндэр шулуун буудалай гэрнүүдэй брезент майхануудай орондо hэеы гэрнүүд соо байр­лаха зоной тоо олошорно. Урдын нүүдэлшэдэй гэр соо хүнэй hанаа сэдьхэлдэ аргагүй амарлингы, ма­хабад бэеын энхэ элүүртэ hайн нүлөөтэй байдалтай гэжэ амарагша бүхэн онсо тэмдэглэдэг.

Дэлхэйн баяшуул коттеджнүүдэйнгээ хажууда hэеы гэрнүүдые табидаг заншалтай болоhон. Америкын Нью-Йорк хо­тын Манхэттен гэжэ бүхы дэлхэй­гээр суурхадаг аяншалгын түбэй 17 дабхартай буудалай гэрэй оройн хушалта дээрэ айлшадай хонолгын hэеы гэр табигдаhан. Тэрээн соо нэгэ hүниин хонолго 2000 доллар түлбэритэй.