Хониной далын айладхал

                             БААБГАЙҺАА  ЭХИТЭЙ  

 Эгээл түрүүшынхиеэ амитанай далаар хара баабгайнууд үзэл үзэжэ эхилhэн домогтой. Тайгын эзэн барижа эдиhэн үен ба хулганаануудай үхэhэн hэе сооhоо далынь яhа гаргажа шэнжэлээд,  хойноhоомни ангуушад намнана гү, али үгы гү гэжэ мэдэдэг гэжэ урдын зон этигэдэг байhан.          

Баабгайнууд агнажа бариhан зарим амитадайнгаа бэенүүдые үлɵɵнгүй бултыень эдидэг, харин нүгɵɵ заримануудые бүтэн шахуу орхёод, гансал  бэе сооhоонь далынь яhа зулгаажа гаргаад, абаад ошодог гэжэ үни урдын сагhаа ангуушад гайхалдан ажагладаг байhан ха. Тииhээр амитадай далын яhаар үзэл үзэдэг заншал ангуушадай дунда дэлгэрhэн түүхэтэй. Уданшьегүй тэрэнь элдэб дээрмэшэд болон хулгайшадай дунда тараhан гэдэг. Саашадаа тус гайхамшагта аргые бɵɵ шажантан амжалтатайгаар хэрэглэдэг болоhон. Дам саашаа далын яhаар үзэл үзэлгэ  буддын шажанай бүтээлнүүдэй тоодо оруулагдажа, тэрэниие хэрэглэhэн урдын ламанарай гайхамшагта сэсэн мэргэн айладхалнуудынь түүхэдэ ороhон гэжэ эли.            

.                                     ЗОЛ ЖАРГАЛ ЗАЯАДАГ 

Хонин гээшэ уураг тархиин хүгжэлтэгүй, эрьюу тэнэг амитан гэжэ тоологдодог. Хэндэшье мээхэйржэ эжэлшэдэггүй, ехэ айхаяа  мэдэдэггүй, эхэ – хонид хурьгадаа ехэ энхэрдэггүй, аюулhаа аршалхые hэдэдэггүй г.м. үшɵɵ олон баримтанууд бии. Теэд хониной далын яhан айхабтар сэсэн мэргэн, эди шэдитэ зүнтэй гэжэ үни урдын сагhаа мэдээжэ.

Манай элинсэгүүд далын яhа хэрэглэжэ, байдалай алишье талын ба  үнгэрhэн, мүнɵɵнэй ба ерээдүйн сагай нюусануудые жэншэдгүй мэргэнээр элирүүлдэг байhан гэжэ эли. Талын нүүдэлшэдэй баялигай дээжэ - хонин – гайхамшагта таабаритай, эди шэдитэ хүсэтэй. Тэдэ эзэдээ арhа нооhоороо дулаасуулжа, мяхаараа хооллуулжа, үхэhэншье хойноо далынгаа зурагуудаар hэргылэмжэлэн, аюулhаа абарха, али гэбэл, зол жаргал  заяаха шэдитэй. Эхэ дэлхэйн байдалай ба  юртэмсын шэнжэ шанарай долгинуудые шуhан, мяхан, яhан соогоо шэнгээгээд, эзэдтээ үреэжэ зорюулдаг ха юм даа.

 

                                   YЗЭЛ YЗЭХЭДƟƟ         

Yзэл үзэхын тулада яhаяа зүб шэлэхэнь шухала. Зорюута гаргагдаhан хониной - баруун, харин үбшэлɵɵд гү, али гэбэл, зэрлиг амитадай хүнэhэн боложо унаhан хонидой – зүүн  далын яhан хэрэглэгдэдэг.

Баян ба ухаатай эзэнэй хониной далын яhан хүдэр томо аад, хүнгэхэн байдаг, үгытэй тулюур эзэнэй – жэжэхэн хэмтэй байдаг гэhэн тэмдэгтэй. Харуу зантай эзэнэй хониной далын яhан үлүү зузаан байдаг ха. Нимгэн ба ута түхэлтэй далын яhан хониной тулюур муу зантай эзэнтэй байhаниие  гэршэлдэг. Худалша эзэтэй хониной далын яhан нимгэн аад, хүндэ байдаг гэжэ тэмдэглэгдэнэ.            

Yзэл үзэхэ хониной далын яhые сэбэрээр шуулажа мэрээд, сэбэр уhаар угаадаг урдын гуримтай. Удаань тэрээнээ арсын утаанда утажа арюудхаад, үзэлшэн баруун гараараа толидо дүтэлүүлжэ баридаг. Тиигээд 3-7 дахин «Йе дхарма» гэhэн тарни уншаад, дээдын сахюусадые зүб харюу айладхахыень гуйhанай удаа далынгаа яhые гал соо шатаадаг заншалтай. Бүтээлэй дала шатааха түүдэгынь утаагүй байхаhаа гадна олоной нюдэнhɵɵ холо табигдадаг.        

Хэрбэеэ далын яhан шангаар ташаганан абяалжа шатаа hаа, эзэдэй гэртэ ада баршад байрлаа гэhэн муу тэмдэгтэй. Тахяагай шаханаандал адли абяан ада баршадай хорлолhоо айл бүлэдэ эбээ таhаралга ба хэрүүлэй гараhан тушаа hэргылэмжэлнэ гэдэг. Тиигээд хэрбэеэ далын хярань түргэн шатаад унашоо hаань, ада баршадай хорлол тусхай бүтээлнүүдээр бэлээр заhагдаха аргатай.     

Бүтээлэй далын яhанай нюруу талань хэдэн хэhэгүүдээр хубаардаг. Тэдэнь «аршалагшад», «дайсад», «түрэлхид», «хаан», «ноёд», «түшэмэл», «үзэлшэн», «hуулгамаришан» гээд нэрлэгдэдэг.

Дала доодо таладаа гантабал, үзүүлжэ байhан хүндэ хатуу жэлэй тэмдэг. Дундуураа гантабал, урагшагүйдэхэ ба голхорхын тэмдэг гэhэн удхатай. Харин далын хяра дээрэ гантан гараhан зурлаанууд үзүүлэгшэдэ ямаршье дайсад ба ада баршад аймшагтай бэшэ гэжэ харуулна. 

Далын хонхор соо гараhан зурлаанууд эд зɵɵриин талаар гарзатай байжа болохо тухай hэргымжэлдэг. Харин хонхорынь гантангүй, бүлхыгɵɵ hаа, баяжахын тэмдэг гэдэг.

Сагаан үнгэтэй далын яhан – амгалан тайбанай hайн тэмдэг, харин боро хүхэ үнгэтэй - ехэ hалхи шуурганай, хара үнгэтэй – аадар бороогой тэмдэг, шара  үнгэтэй – дулаархын зүнтэй. 

Мүн лэ далын гантаhан зурлаануудаар манай элинсэгүүд мал hүрэгтэ шононуудай, хулгайшадай добтолжо, аюул тодхорой болохо тухай, үлэнхэ хооhонhоо, халдабарита үбшэнhɵɵ мал hүрэгэй олоороо хосорхо гү, али гэбэл, баян ургасатай жэлэй гараха байһаниие  ехэ мэргэнээр элирүүлдэг байhан гэжэ эли.      

        

                                   ХАРА-САГААН  ЗУРЛААНУУД

Хониной далые шатаахада, гантажа бии болоhон хара-сагаан зурлаанууд хүнэй хуби заяанда муу-һайн юумэнэй hэлгээе hүлдэлдэг.  

Yргэлжэ олон зурлаануудаар хушагдаhан далын яhан ехэ муу зүнтэй гэжэ тоологдодог. Сагаан зурлаанууд – hайн, хара – муу, харабтар боро – мүн лэ муушаг нүлɵɵтэй. Муу зүнтэй хара зурлаануудай олоор гарахада, манай элинсэгүүд элдэб янзын – галаа арюудхалгын, хии мориёо мандаахын г.м. бүтээлнүүдые үйлэдэдэг, маани мэгзэмүүдые уншажа, байдалайнгаа урасхалые hайн тээшэнь эрьюулдэг байhан.

Далын «түрэлхид» гэhэн hуурида ехээр харлабал, бүлын хэн нэгэндэ зорюулжа, наhа утадхалгын маани хуруулдаг. Далын нюрууе хүндэлэн хэбтэhэн зурлаанууд хүндэ үбшэн тухай, утаашаа зурлаанууд – дээрмэ тонуулай аюул тушаа hэргымжэлдэг.

                           ТООНТЫН ТАЙЛГАН ДЭЭРЭ

                        

Yхибүүнэй түрэн мүндэлхэдэ, тоонтын тайлганай найр дээрэ хониной далаар үзэл үзэжэ, урдахи хуби заяаень тодорхойлдог байhан заншалтай. Тэрэнэй тулада үхибүүнэй эсэгэ бусалжа байhан мяхатай тогоон сооhоо хониной далые гаргажа, хутагагүйгɵɵр сэбэрээр мэрэhэнэй удаа гал руу шэдэдэг байгаа.

Нэгэ хэды саг болоод, яhаяа гал сооhоо гаргаха. Тиигээд баян айлай үхибүүн hаань, бɵɵ удаган, харин үгытэй зоной дүтын  түрэлхидынь  яhаяа шэнжэлдэг hэн ха. Утаашаа олон зурлаанууд үхибүүнэй золтой жаргалтай ерээдүйн наhан тушаа айладхана, харин хүндэлэн олон зурлаанууд урдахи хуби заяандань ушаралдаха hаад бэрхэшээлнүүдые харуулна гэhэн удхатай.

Удаань эсэгэнь бүтээлэйнгээ яhые мүр дээгүүрээ гэдэргэнь шэдээд харадаг байhан. Хэрбэеэ далын яhан хяра талаараа дээшээ хараад унабал, үхибүүн ута наhа наhалха. Харин доошоо хараа hаа – ута наhа наhалхагүй, үбшэн үхибүүн гаража болоо гэhэн тэмдэгтэй.               

Эсэстэнь бүтээлэйнгээ яhые заабол хаха бута сохёод хаяха ёhотой. Бүтэн зандань хаябал, тэрэнииень муу хүн гартаа оруулжа, нялха үхибүүе  хорложо магадгүй гээд сээрлэгдэдэг.

 

                                     ДЭРЭ ДОРОО ХОНУУЛДАГ

Yзэлшэндэ үзэл үзүүлхэ хүсэлтэй хүнүүд үдэшэлэн унтахадаа,   хониной сэбэрлэгдэhэн далын яhые дэрэ дороо табяад  хонохо ёhотой. Тиигэжэ эзэниинь болодог гуримтай ха. Yглɵɵдэрынь тэрэ яhаяа абаад, мэдэлшэндэ ошодог. Далын яhаар hүни орой 2-3 хүнэй хабаатайгаар үзэл үзэгдэдэг  гуримтай.        

Хониной далаар үзэл үзэлгэ – эгээл хорогүй, амгалан тэнюун бүтээлнүүдэй нэгэн гэжэ тоологдодог. Юундэб гэхэдэ, тэрэниие гүйсэдхэхын тулада дошхон, хатуу бурхад, сахюусад дуудагдадаггүй. 

Урдань далын мяха гараараа ходолжо эдидэг, хутага болон бусад эритэ зэбсэгүүдые огто дүтэлүүлжэ болохогүйн хажуугаар шүдɵɵрɵɵ мэрэхэнь хорюултай байhан. Далын хүсэниинь – гүн ухаанай ба дээдын нарин мэдэрэлэй үндэhэтэй.       

Бүри урдын манай хулинсагууд болохо талын скифүүд гэhэн арад далынь яhаар үзэл үзэхэ хониёо гаргахадаа, хутага хэрэглэдэггүй, харин улаан гараараа хоолойень бажуужа, амииень таhалдаг гуримтай байhан.

         «ХОНИН МЭТЭ СЭБЭРХЭН…»

Yни урдын сагhаа хониной далын яhаар ганса буряад-монголнууд бэшэ, харин Урдын Римэй империдэ, грек, хитад, япон, мүнɵɵнэй Дунда Азиин, Хойто Африкын арадууд, Америкын индейцүүд болон Европын олон гүрэнүүдэй улад зон үзэл үзэдэг байhан түүхэтэй.  

Урдын хүнүүдэй хүүрнүүд соо туулгаар, алта мүнгɵɵр шудхаhан хониной толгойнууд ба дүрсэнүүд мүнɵɵ олдодог. Бронзово үеын зоной ажалай зэбсэгүүд дээрэ хониной дүрсэнүүд hиилэгдэнхэй байдаг. 

Кавказай осетин арад мүнɵɵшье хониндо ехээр шүтэдэг, «Фыры дзуар» гэhэн хониной дүрсэтэй бурханда hүзэглэдэг. Жэшээнь, шэнэ гэр барихынгаа урда тээ шэлэһэн талмайдаа хони асаржа табидаг. Тиигээд хаана хонин хэбтэнэб, тэндэ гэрэйнгээ һуури табижа эхилдэг. Зол жаргал татахын тулада шэнэ гэрэй фундамент дээрэ хониной шуhа сүршэн адхадаг заншалтай юм. 

Мүн лэ осетинүүд түрэ дээрэ: «Һайн тарган хонид шэнги хүдэр ба  элүүр энхэ бэетэй олон хүбүүдые түрэхэтнай болтогой!».  Тиигээд бишыхан ба хɵɵрхэн хүбүүн тушаа иигэжэ хэлэдэг: «Хонин мэтэ сэбэрхэн хүбүүн!»