​Багаханшье һаа, баян лэ!

 Олон жэлэй хугасаада захиралаар хүдэлһэн Вале­рий Енжапович Гулгоновой ашаар энэ музей 2018 онһоо хойшо хүдэлнэ. Буддын ша­жанай бурхануудай дүрсэ­нүүдые зуража бүтээдэг Николай Дудко өөрынгөө ажал бэлэглэжэ: “Танай музейн эхин болог лэ”, - гэжэ нэгэтэ үреэһэн юм.

Түнхэнэй аймагай Саяан хадын хормойн дэргэдэхи ургамалнууд, шубуу шумуул, ан амитан, шулуунууд тухай яһала ехэ мэдээсэл эндэһээ абажа гарахаар. Ехэнхиниинь ганса эндэ дайралдадаг гээшэ. Минералогиин, археологиин талаар иимэ баялигуудые хүреэлэнэй эрдэмтэд суглуулжа шэн­жэлһэн байна. Удаань оло­ной үзэмжэдэ табиһаниинь гайхалгүй.

- Мамонтын ута һоёо шүдэн музейн шэмэг юм. Түнхэнэй аймагта харгы ба­рилгын үедэ малтагдажа гар­гагдаа. 2014 ондо Аршаанда ехээр уһан гаража, хадаһаа шанга үерэй ерэһыень бул­та һананабди. Нооһотой но­сорогой шэлбын ехэ яһан урдажа ерэшоо һэн. Тэрээ­ниие шэнжэлһэнэй удаа Са­яан хадаар хэдэн сая жэлэй саана иимэ томо амитад ябадаг байгаа гэһэн мэдээсэл абтагдаа. Энэ яһан мүнөө манай музейдэ хадагалаа­тай. Тэрэ үерэй үедэ бууһан томо гэгшын шулуун мүн лэ асарагдаа. Теэд тэрэмнай музейн байшанда багтана­гүй, газаа олоной үзэмжэдэ табяатай, - гэжэ Түнхэнэй Үн­дэһэтэнэй хүреэлэнэй эрдэм шэнжэлэлгын болон байгаа­ли хамгаалгын талаар болбо­соруулгын таһагай мэргэжэлтэн Баирма Мункобаировна Армаева хөөрэнэ.

Хабарай сагта Агууехэ Илалтада зорюулагдаһан хэмжээ ябуулганууд музейн дэргэдэ үнгэргэгдэжэ бай­даг. Түнхэнэй аймагай ойн хубаари дааһан зургаанууд­та хүдэлһэн мэргэжэлтэд, харуулшад, байгаали хамгаа- лагшад Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда ха­баадаһан намтартай. Тэдээндэ зорюулагдаһан таһаг онсо һуури эзэлжэ, харагшадай анхарал ехээр татана.

- Советскэ Союзай Ге­рой, мэргэн буудагша Жам­бал Ешеевич Тулаев дайнай һүүлээр аймагай ойн ажахы­да хүдэлһэн юм. Баргажанай аймагһаа уг гарбалтай Миха­ил Фёдорович Кожевин дайнай һүүлээр Загарайн ойн ажахыһаа албанай хэрэгээр Түнхэн эльгээгдэжэ, 25 жэлэй хугасаада хүдэлөөд, наһанай амаралтада гараһан байна. Мүн Токурен һууринай Вла­димир Кузьмич Домышев Аршаанай ойн ажахыда хүдэлөө. Тэрэ арадай һунгамал ябаа. Мүнөө басаганиинь со­моной һунгамал болонхой. Иимэ баатар хүнүүд манай байгаали хамгаалгын һалба­рида олоор хүдэлөө. Бэдэ- рэлгын ажал хэгдэжэл байна, - гэжэ Баирма Мункобаиров­на хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ.

Аймагай түүхэдэ зорюу­лагдаһан, хүн зоной ажабай­дал харуулһан үзэмжэнүүд олоор суглуулагданхай. Илангаяа хонгоодор угсаа­танай тусхай булан хүдэлдэг. Урайни сагай ажаһуугшадай үмдэжэ ябаһан уужа, сээжэб­шэ, хүдэһэн дэгэл хүн зоной анхарал татана. Мүн модоор хэгдэһэн гэрэй эд бараан эндэхи хүн зоной байра бай­дал харуулна. Үндэһэтэнэй хүреэлэндэ олон жэлдэ хүдэлһэн ажалай ветеранууд Лариса Андреевна Лыгдено­ва, Дарима Гомбоевна Шаг­дурова гэгшэд суглуулжа, нягтаар абаад ябаһан юм. Мүнөөшье сагта тэдэ музей­дэ ерэжэ, туһа хүргэнэ. Ойн ажахы хамгаалгын һалбари­да Гомбо Бадмаевич Шагду­ров хүдэлһэн түүхэтэй. Дари­ма Гомбоевна басаганиинь абынгаа зурагуудые, саарһа дансануудые, гэртэхи эд ба­рааень музейдээ асаржа, хүн зондо дурадхана.

Түнхэнэй аймагай һуралсалай гуламтануудай үхибүүд олоороо энэ музейдэ ерэхэ дуратайнууд. Эндэ та­бигдаһан үзэсхэлэнтэй та­нилсаад, тэдэ ябашана бэшэ, байгаали хамгаалха талаар элдэб һонирхолтой наада­нуудта хабаадана. Жэшээлбэл, загаһан тухай “Байкаль­ский твистер” гэһэн наадан­да дуратайгаар хабаадана. “Биологическое лото”, “Фи­то-йога” болон бусад нааданууд дурадхагдана. Гэхэ зуураа хүреэлэнэй мэргэжэлтэд үхибүүдые буряад ара­дай шагай нааданда һургажа эхилэнхэй.

Үндэһэтэнэй хүреэлэн 1991 оной майн 7-до байгуу­лагдаһан юм. Эмхиингээ 32 жэлэй баян түүхэдэ зорюу­лагдаһан үзэсхэлэн бэл­дэгдэжэ байна. Олоной ан­харалда удангүй дурадхагдахаар хараалагдана.