Мүнөө сагай ажабайдал түхеэрэлсэһэн буянтан

 1939 ондо Содном-Жамса Аюшее­вич сэрэгэй албанда татагдажа, зүүн хилэ харахыень гурбан жэлээр эль­гээбэ. Тиимэ бэлэн саг бэшэ боло­шоһон, саада тээһээнь япон булимта­рагшад добтолно аа гү гэжэ үдэр һү­нигүй шанга харалган захалаад бай­гаа. Баруун тээ дайн боложо, хүндэ хүшэр дээрэ бүри хатуу саг хабсаран буугаа. Дайншье дарагдажа, бүхы буу зэбсэг зүүлэжэ, зүүн хилэдэ дайн заха­лаа һэн.

Содном-Жамса Аюшеевич 1945 ондо дайгаа даража, даагаяа һүүл­дэжэ, хорин зургаатай залуу хүбүүн нютагаа бусаба. Нөөхил адуундаа хам­сыгаа шамаад оробо. Эсэгэнь үтэлжэ, бэемни хүндэ, гэр бария, айл болохо байгааш гэбэ.

Ажалша бүлын үльгэр жэшээ

1947 ондо Ёлотоһоо Зурбаева Дари Базаровна гэжэ 1924 оной залуу баса­га һамга болгожо асарба. 1948 оной декабрьта ехэ хүбүүниинь түрэжэ, за­луу эсэгэ хүдэлмэридөө шармайжал мэдэбэ. Үдэр һүнигүй адуугаа хаража, үбэлынь дулаан конюшнида хаажа, нажарынь зуһаланда абаашажа, сабшалан гэшхүүлэнгүй адуулаа. Туһа­маршантайшье болоо. Эсэгэнь, Зада­гайн Аюуша, бурхандаа мордожо, бүхы юумэеэ өөрөө шадаад, мэдээд ябадаг болобо. Дари Базаровнань гэрэйн­гээ ажал хэхэ. Үхибүүд хойно хойно- һоонь гаража, ажал ехэтэй болоо бэ­лэй. Дарма – 1950 оной, Дамби – 1951 оной, Витя - 1952 оной, Анатолий – 1953 оной, Борис - 1954 оной, Жаргал – 1959 оной, Серёжа – 1964 оной. Эдээн соо ганса басаган Ирина 1955 ондо га­раһан юм. Һургуулидань ябуулха хуб­саһа хунарынь бэлдэхэһээ захалаад, ажал хүдэлмэри барагдахагүйл гүб даа.

Гэрээ урилжа, баруун тээшэнь та­бяа. Ушарынь - колхозой сабшалангаа үргэдхэжэ байһан үе бэлэй. МТМ-гэй трактор ерэжэ, нилээн ехэ модо этэжэ, шэнэ газар бии болгоо. Моридоо һүни бэлшээхэ саг гараад, ургажа байһан хүбүүд ээлжээгээр һүни харууһал­ха. Үдэртөө бригадануудаар ажал хүүлэхыень адуугаа үглөөгүүр бүрид­хөөд, туужа асарха. Үбһэнэй үедэ, та­ряа хуряалгада яһала ехэ юумэ хэдэг байгаа морёор. Үхибүүд юһэ-арбатай­һаа захалжа, мориндо һуужа, туйлай ехэ ажал бүтээдэг болоо. Далаад ондо бүхы Нура нютагаархид “Ленинэй зам” хамтаралай (хожомынь Саяанай совхозой) сээнтэр – Охор-Шэбэр руу нүүжэ, Содном-Жамса ахамнай баһашье гэрээ асаржа табиба.

Жолоо бариха найдамтай үхибүүд

Теэд өөрынь шадал багадажа, хүбүүдэйнь жолоо бариха саг ерэбэ. Нээрээшье ехэ хүбүүн Саян Жамсае­вич хүдөө ажахын институт дүүргэжэ, дээдэ һургуулиин дипломтой ерэжэ, Саяанай совхозой зоотехнигээр, за­хирал даргын орлогшоор, сомон түрүүлэгшээр хүдэлжэ, сүлөөгүй ябаа.

Дүү хүбүүн Дарма (саарһан дээрэ Лопсон гэжэ ондоо нэрэтэй) Улаан- Үдэдэ хүдөө ажахын хүтэлбэрилэг­шэдэй техникум дүүргэжэ ерээд, нөө­хил баабайнгаа адуунда хам орожо, аяар холын Үргэдэй руу гурба-дүрбэн һараар тэдэнээ адуулхаяа ябашадаг болоо. Гурба-дүрбэн хүбүүд адуунай гүүртэ туужа абаашаха. Дарма адлил ябалсажа байтараа, тэдэнэйнгээ хүтэлбэрилэгшэнь болобо. Эгээл тэрэ үедэ адуунай тоо олошоржо, Саяанай совхозой адуун 700-800 болотороо нэмээд, Үргэдэйл ябахаһаа ондоо арга үгы болобо.

Намар орой болотор тэндээ байха. Юундэб гэхэдэ, үбһэн һая дүүрэжэ, таряан хуряагдаагүй тула малаа та­ряалан руу оруулжа болохогүй бай­гаа бшуу. Тэрэ үедэ гүрэнэй хуули нилээд сахигдадаг, вертолёдоор бри­гадануудта хоол асаржархидагшье ушар үзэгдэхэ. Ажалай газарнуудаар татаһан телефоной холбоотой, һайн лэ саг байгаал даа. Саһанай ороод байхада, морид бусажа ерэхэ, тэдэниие хэдэн һараар хараһан хүбүүд бии болохо. Дарма ноёнтой Анатолий дүүнь ходо ябалсаха.

Барандаа һургуули һудартай

Үшөө нэгэ Витя дүүнь хүдөө ажахын техникум дүүргээд, агрономоор хүдэ­лөө. Борис гэр, газаагуурхияа дууһан хээд, эжыдээ туһалжа гараха. Ирина Улаан-Үдын медучилищи дүүргээд, медсестрагаар ото хүдэлөө. Һүүлшын жэлнүүдтэ Хойто зүгэй нютаг руу ябаа. Басага үргэжэ, наһанайнгаа нүхэртэй үндылгэжэ, харгы замыень заажа үгөө.

Жаргал дүү янза бүриин ажалда ябаа. Шадамар бэрхэ һамгатай, почтын ажалшанаар олон жэлдэ хүдэлнэ. Үхибүүдынь бэрхэнүүд, барандаа һур­гуули һудартай, айл болонхойнууд.

Дамби хүбүүн совхозой бүхы ажал­да ябаа. Мария нүхэрынь техникумэй һүүлдэ ветеринараар удаан хүдэлжэ, гурбан үхибүүдээ бодхоогоо. Дамби наһанһаа эртэ ябашаһан юм. Басага­ниинь һургуулиин завучаар нютагтаа хүдэлнэ. Хүбүүд өөр өөрын ажалтай. Агрономоор ажаллаһан гэжэ дээрэ дурдагдаһан Витиин һамганиинь Шоймба гэжэ нэрэтэй. Баһашье инже­нер-зоотехник мэргэжэлтэй. Гурбан үхибүүдынь булта доро дороо өөрын ажалтайнууд.

Серёжа малай эмшэнээр хүдэлөө. Ангелина Доржеевна нүхэрынь англи хэлэнэй багша. Гурбан үхибүүд­тэйнүүд. Булта һайн ябана. Басаган хүбүүн хоёрынь – эмшэд. Нүгөө хүбүү­ниинь – дээдэ эрдэмтэй малай арга­шан.

Анатолий Охор-Шэбэртээ старос- таар ябаа. Тиихэдэл хүндэхэн лэ саг бо­лоод байгаа. Гүрэн түрэ ондоо замда орожо, хүн зоной яагаад байха мүрөө ойлгохоёо болёод ябахадань, Анато­лий архи тамхинһаа бэеэ барихыень татажа, зүгөө алдахагүйень хэлэжэ ябаа. Эсэгэ, эхынгээ шанга һургаал бэедээ даажа абаһан, замай хэлтэгые бэшэ зонһоо үлүү ойлгохо хадаа нюта­гаархинаа нааша татажа ябаа. Анато­лиин нүхэр Ирина Самбуевна һургуу­лида номой сангые даагаа, саашадаа мүн лэ тэндээ завхозоор ажаллаа. Гур­бан үхибүүдээ зүб мүрөөр һургажа, тэдэниинь багшашье, аргашаншье болоод ябана.

Теэд эдэ хүбүүднай юушье хэжэ, ямаршье ажал даажа ябаха аад лэ, үгыл даа. Гансал Дарма, үнэмшэлгөөрөө Лопсон, амиды үлөөд ябана. Лопсон Жамсаевичнай 1983 ондо СССР-эй ВДНХ-гай медальда, Ажалай Алдар Солын ордендо хүртэһэн габьяатай. Иигэжэл хара ажал хэһыень гүрэн түрэ сэгнэжэ, хүндэлжэ, Москва эль­гээжэ, орден, медаляа бэеэрээ абахы­ень уряа бэлэй. Аймагайнгаа 80 жэ­лэй ойдо мүнгэн медальда хүртэжэ, үбсүүндээ зүүлгэһэн болоно.

Лопсон Жамсаевич (Дарма) айл бүлэ боложо, Софья Будаевнатаяа үри бэеэ үргэжэ, гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэжэ табиһан юм. Өөрөө Лопсон Жамсаевич хүдөө ажахын хүтэлбэрилэгшэдэй техникум дүүргэһэн гэжэ эндэ бэшээ һэмби. Тэндэ һурахадань, Владимир Бизьяе­вич Сагановай нүхэр – Зоя Ильинич­на ехэ оролдожо, шалгажа, һанаагаа зобожо, һуража дүүргэтэрнь, түрэл түтим шэнги ябаһыень Лопсон хүндэ­тэйгөөр ходо-ходо дурсан һанадаг юм. Софья Будаевна нүхэрынь географи, биологиин багша нютагтаа ехэ орол­досотойгоор хүдэлөө. Буряад Уласай Хүндэлэлэй грамотаар, Орос Уласай арадай һуралсалай түрүү нэрэ зэр­гэтэй. Ехэ үхиниинь алтан медаляар Аршаанай лицей дүүргээд, Санкт-Пе­тербургын ехэ һургуулида һуража, инженер-эксперт гэжэ мэргэжэлтэй болоһон юм. Бага хүбүүниинь баһа өөрын мэргэжэлтэй. Дээдэ һургуули түгэсхэһэн бага басаганиинь банкда ажаллана. Бултадаа үхибүүдтэй, ажал мэргэжэлтэй. Эхэ эсэгэеэ хаража, үхибүүдээ үргэжэ һуунад.

Саяан Жамсаевичай бүлэ баһал эрхим һургаалтай. Нина Дашинима­евна нүхэрынь багшаар, директорээр нютагтаа хүдэлжэ, һургуулияа милли­оной грантда хүртөөжэ шадаа. Өөрөө Орос Уласай арадай гэгээрэлэй түрүү зэргэтэй. Бүхы үхибүүдынь ехэл һайнаар һургуули һудар хээд, түрүүшүүлэй тоодо дээгүүр ябанад. Эжыгээ ха­жуудаа абаад, үгэ хүүрынь дуулажа, үргэлтэй мүргэлтэй ажаһуунад.

Содном-Жамса Аюшеевич Дари Базаровна хоёрой һургажа, хүмүүжүүлжэ табиһан хүбүүд орон нютагтаа шадаха зэргээрээ оролдожо, дээшэнь үргөө, ажахыгаа һалбаруулаа. Халаг, эдэ хүбүүд, нэгэ басаганиинь мүнөө болотор мэндэ ябабал, юу хэхэ байгааб даа! Теэд яахаб.

Ум Маани Бад Мээ Хум!