Урдын нүүдэлшэдэй юртэмсэдэ

Сагаан морин – хаанай бэлэг

Түүхын эрдэмэй доктор Марина Содномпиловагай «Буряадай ёhо заншал тухай» гэhэн хүдэлмэри соо урдын нүүдэлшэдэй ёhолол бүтээл­нүүд тухай сэнтэй мэдээнүүд үгтэhэн.

Гэрэй углуунуудта бэеэ үрэжэ маажадаг адуу мал эзэдтээ эд баялиг ба буян хэшэг уряална гэhэн тэмдэгтэй. Тиимэ гэрэй малые худалдахань ба хүндэ бэлэглэхэнь хорюултай, тии­гэбэл, малай хэшэг алдагдаха гэдэг. Ехэ тулюур, hула бэетэй гү, али гэбэл, тусгаар муухай түхэл дүрсэтэй гэрэй амитан тухай: «Бүхы hүрэг малайн­гаа аза жаргалые өөр дээрээ тохожо ашаад, арай даажа ябана», - гээд, манай элинсэгүүд энхэрэн сэгнэдэг байhан.

Урдын буряад-монголшуудай заншалаар, сагаан зүһэтэй адуу мал илангаяа үндэрөөр сэгнэгдэдэг бай­гаа. Yндэр түрэлтэ гарбалай хаан түшэмэлнүүдтэ, гүрэн түрын ба сэ­рэгэй зонхилогшодто сагаан мо­ридые бэлэглэдэг байhан юм. Түрэ дээрэ басагаяа хүргэжэ ерэhэн эжыдэ «hүнэй түлбэри» - сагаан мал бэлэг баридаг нүүдэлшэдэй гурим сахигдадаг hэн. Yшөө са- гаан мал үхибүүдтэ эрхим бэлэг гэжэ тоологдодог. Мүн лэ нангин бүтээл­нүүдэй үедэ сагаан зүһэтэй амита­дые үргэбэл, эгээл эрхим гэжэ тоо­логдодог байhан. Урдын буряадууд сагаан үнеэдые «Сагаадай», «Ялаа­дай», «Ялаахан» г.м. тусхай мээхэй­гээр нэрлэдэг байhан.

Сагаанhаа гадуур, алтан-шара, улаан-шара зүһэтэй ба хара-хүрин аад, дээгүүрээ сагаан толбонуудтай мал hайн шэнжэтэй гээд, урдын сагhаа сэгнэгдэдэг.

Yшөө манай үбгэ эсэгэнэр со­ходоо сагаан толботой – мүшэтэй – малда дуратай һэн. Тиимэ мал хэ­шэгэй дээжэ, hалбархын тэмдэгэй hүлдэтэй, хотонhоо сааша гаргахань, худалдахань, хариин зондо бэлэг- лэхэнь сээртэй. Хаа-яа хотондо hаарал-ягаан, хүхэбтэр зүhэтэй малай гарахада, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэ үр­гэдэг гуримтай байhан. Усть-Ордын буряадууд тиимэ зүһэтэй малые Тэн­гэриин Буха Ноёной бухын зүһэтэй гэжэ тоолодог, Дээдэ Түбидэнь үр­гэжэ бусаадаг hэн ха.

Алаг соохор моридой нюусанууд

Урдын монгол туургата нүүдэл­шэд соохор эреэн зүhэтэй, иланга­яа бүүдэгэр бүрүүл аад, жэжэхэнүүд толбонуудтай соохор моридто ду­рагүй байhан. Тиимэ морёор хурим түрэдэ бууhан айлшан залуушуулай муу заяатай, урагшагүй ерээдүйн байдалые зүгнэhэн тэмдэг гэжэ тоо­логдодог hэн ха.

Мүн лэ айл хотондо алаг эреэн мори унаhан, хажуудаа нохой да­хуулhан улаан хубсаhатай хүнэй оро­жо ерэхэнь сээртэй байгаа. Тиимэ үзэгдэлhөө амгалан тэнюун бэлшээ­ридэ ябаhан мал hүрэгүүд сошон таража, улад зоной hанаа сэдьхэлэй байдал хүлгэхэ гэhэн үгэтэй.

Алаг эреэн мориной зүhэ улаан үнгэтэй холисолдоходоо, нүрөө үб­шэниие (оспа) hануулдаг байгаа ха гэhэн мүнөөнэй эрдэмтэдэй hа­намжа бии. Хара ба улаан үнгэнүүдэй шэнжэтэй нүрөө үбшэн гансата олон хүнүүдэй амин голнуудые сабшажа таhалдаг, үхэлэй hүлдэтэй байгаа ха юм.

Хониной хүбшэ яһан – малай һахюуһан

Эртэ урдын сагhаа талын нүүдэлшэдэй эгээл ехэ дайсадынь гэбэл, малай хулгайшад ба шононууд бай­hан. Тиимэhээ талаар элдэб олон hахюуhанууд бүтээгдэдэг ба нангин бүтээлнүүд үйлэдэгдэдэг заншалтай hааб даа.

Нэн түрүүн буряадууд адуу малаа бэлшээридэ туухынгаа урда тээ гу­ламтынгаа галай эзэдтэ – Сахяадай ноёндо ба Сахала хатанда эдеэнэйнгээ дээжые үргөөд, гэр бүлыень ба hүрэг малыень аршалан хамгаалхые гуйдаг байгаа.

Мүн лэ үүрэй улаан наранаар га­заа гаража, орон нютагайнгаа эзэд сахюусадта үргэл үйлэдөөд, хулгай­шадые, арьяатан шононуудые болон хамаг муу муухайе зайсуулжа, буян хэшэг, зол жаргал үршөөхыень гуй­даг hааб даа.

Урдын зоной онсо тэмдэглэhээр, үглөөнэй иимэ үйлэнүүд эрхимээр туhалдаг заяатай.

Yшөө манай элинсэгүүдэй занша­лаар, хониной хүбшэ яhан (лучевая кость) ямаршье мал адуулагшаhаа hайнаар hүрэг малые аршалан cахи­даг ёhото эди шэдитэ hахюуhан гэжэ тоологдодог.

Yни урдын сагhаа хүбшэ яhан моридой ба эмээлнүүдэй hахюуһан гээд шүтэгдэдэг һэн. Тус гайхамшаг­та яhан адуун hүрэгые шононуудhаа ба хулгайшадhаа аршалхын хажуу­гаар малай үхэлhөө абардаг һэн ха. Тиимэhээ урдын буряадууд хониной хүбшэ яhые hэеы гэрэйнгээ үүдэнэй хоёр талада уяжа үлгэдэг байhан юм.

Гэртээ тиимэ hахюуhатай адуу­шан юунhээшье айдаггүй hэн гэдэг. Юундэб гэхэдэ, хүбшэ яhатай байра­да дүрбэн хүлтэй арьяатадшье, хоёр хүлтэй хулгайшадшье дүтэлдэггүй гэжэ манай үбгэ эсэгэнэр этигэдэг байгаа.

Yшөө манай элинсэгүүд шо­нонуудтай тэмсэлдэ шэдитэ үйлэ гүйсэдхэдэг байhан. Үдэшын боро хараанаар: «Шонын амые хаанаб­ди!» - гэжэ оло дахин дабтажа байгаад, эсэгынгээ самсын баруун хам­сые зангидажа уядаг байhан юм.

Тэрэнэй хажуугаар томо тогоон соо hүхэ бусалгаха үедөө: «Шонын тархи шанажа байнабди!» - гэжэ бай­гаад, мүн лэ оло дахин шангаар дабтаха.

Тиигэжэ хорёо хотоhоо зэрлиг арьяатадые зайсуулха үүргэтэй эл­дэб янзын үйлэ бүтээлнүүд гүйсэдхэгдэдэг hэн ха.

Гэнтэ ямар нэгэн шалтагаанаар хээрэ хонохо болоhон hүрэг малай сасаржа тарахагүйн тулада эзэниинь бүhөөрөө гуталнуудайнгаа түрии- нүүдые бүхөөр холбожо уядаг байгаа. Тус гайхамшагта аргые үшөө урдын хүннүүд хэрэглэдэг байhан юм.

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)