​Буряад орон яагаад хүгжэхэ аргатайб

Буряад Уласай Толгойлог­шын уялга дүүргэгшэ Алек­сей Цыденов үнгэрэгшэ до­лоондо Красноярск хотодо эмхидхэгдэһэн эдэй засагай хурал­даанда хабаадаба. Арбан табадахи­яа үнгэргэгдэһэн энэ хэмжээ ябуул­га 2017-2025 онуудта Ород гүрэнэй ниигэмэй-эдэй засагай хүгжэлтын шухала шэглэлнүүдтэ зорюулагдаа. Алексей Цыденов байгаали хам­гаалгын, транспортын болон аян­шалгын асуудалнуудаар зүбшэн хэлсэлгэнүүдтэ һанамжа дурадхал­нуудаа оруулһан байха юм.

ХАРИ ГАЗАРААР БЭДЭРЭНХААР...

Апрелиин 20-до, хуралдаанай түрүүшын үдэртэ, Буряад Уласай Тол­гойлогшын уялга дүүргэгшэ “Нөөсэ баялигуудые гамналга ба үлэгдэл хаядаһануудые ажахын эрьесэдэ ха­баадуулга” гэһэн дүхэриг шэрээгэй хэмжээндэ бодолнуудаараа хубаал­даа. Сессиин залан хүтэлэгшэ “Сиби­риин шэнжэлэн туршагша” эмхиин юрэнхы захирал Виталий Букатин үлэгдэл хаядаһануудые Буряадта болбосоруулан ашаглахын тула япон инвесторнүүдые хабаадуулха тухай асуудалаар онсо һонирхоо. Үнэхөөрөө байгша оной март һарада япон ком­панитай зүбшэн хэлсэлгын болоһые гэршэлэн баталаад, зүгөөр мүнөө дэ­эрээ ганса энэ түсэл хараада абтана бэшэ гэжэ Алексей Цыденов тэмдэглээ.

- Өөһэдынхидтөө найдадаггүй, он­доо тээ бэдэрдэгнай муул даа. Мүнөө бидэ энэ ёһо баримталхаа болихобди, - гэжэ тэрэ хэлээд, дүхэриг шэрээдэ хабаадагшадта буряад эрдэмтэдэй зо­хёон бэлдэһэн плазменна түхеэрэлгэ тухай хөөрэжэ үгөө.

Үлэгдэл хаядаһануудые энэ түхеэрэлгын ашаар шатаахада, агаар бузарлагдадаггүй, хорото бодосууд гарадаггүй юм хаш. Май һарада тэрэ­нэй дүүрэн шалгалта үнгэргэгдэхөөр түсэблэгдэнхэй.

БАЙГАЛ ДЭЭРЭ АМАРАГШАДТА МҮНГЭ ТҮЛҮҮЛХЭ

Иимэ дурадхал Алексей Цыденов оруулаа. Алексей Кудринай хүтэлбэри доро үнгэргэгдэһэн “Можо нютагуудай шэнэ бодолго” гэһэн дүхэриг шэрээ­гэй үедэ можо нютагуудай хүгжэлтэ түргэдхэлгын шэнэ арга боломжонуу­дые, можо нютагуудые хүгжөөхэ тала­ар федеральна бодолгын түрүү зорил­гонуудые зүбшэн хэлсэжэ байхадаа, тус дурадхалаа манай дарга оруулаа юм.

Буряад Уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшын тэмдэглэһээр, эмхигүйгөөр, “зэрлигээр” амарха ду­ратай аяншалагшад Байгалай эрье­ын манай тала руу ерэхэдээ, бай­гаали бузарлахаһаа бэшэ, ямаршье аша туһагүй - уласай һанда мүнгэн ородоггүй шахуу.

- Байгал далайн Буряадай захын эрьедэ жэлдээ нэгэ сая шахуу аян­шалагшад ерэжэ амардаг юм. Зүгөөр тэдэ миин лэ ерээд, эрье дээрэнь байрлаад, амараад, һөөргөө ябашадаг. Ямаршье олзо оршо тэдэнһээ үгы. Ню­тагай ажаһуугшад бага-сага мүнгэ оло­дог юм ааб даа. Зүгөөр “амаралгын” түлбэри заабол тогтоохо хэрэгтэй, - гэжэ Алексей Цыденов хэлээ. – Энэ мүнгэн зөөриин ашаар Байгалайнгаа эрье сэбэрлээшье һаамнай туһатай хэрэг. Аяншалгатай холбоотой хангалтануудыешье хүгжөөхэ хэрэгтэй. Тиигэбэл һүүлэй һүүлдэ нютагай ажаһуугшадшье, аяншалагшадшье өөһэдөөл шүүхэ болоно.

Иимэ дүй дүршэл һаяын сагта гүрэнэймнай хэдэн можо нютагууд­та хэрэглэгдэжэ эхилхэ юм. Туршал­гын можонуудай тоодо Крым, Алтайн, Краснодарай ба Ставрополиин хизаар­нууд оронхой. Буряад Улас оруулагдаха гү – даб дээрэ мэдэгдэнэгүй.

ХҮНГЭЛЭЛТЫН ТҮЛӨӨ ХЭҺЭЭЖЭ БОЛОХОГҮЙ

Тус дүхэриг шэрээгэй үедэ Алек­сей Цыденов үшөө нэгэ дурадхал оруулһан байна. Зүбшэн хэлсэлгые залан хүтэлбэрилэгшэ Алексей Ку­дринай онсолһоор, Алексей Цыденов һая болотор Ородой Холбоото Ула­сай транспортын сайдай орлогшын тушаал эзэлжэ хүдэлһэн хадаа можо нютагуудай байдал тухай һайн мэдэ­дэг, мүнөө Буряад Уластай бүри дүтэ танилсанхай. Тиимэһээ тэрэ можо ню­тагуудай хүгжэхын тула оршо гаршын түсэбүүд хоорондын ямар харилса­анууд, мүнгэн тэдхэмжэнүүд, бүрин этигэмжэнүүд хэрэгтэйб, ямар хуби­лалтанууд һайн нүлөө үзүүлхэб гэжэ Алексей Самбуевичһаа һонирхоо.

Буряад Уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ олзын хэрэг эрхи­лэгшэдтэ налог түлбэриин тала­ар хүнгэлэлтэнүүдтэй холбоотой тааруу бэшэ байдал хубилгаха ту­хай асуудал табяа. Мүнөө Налог та­табариин кодекс инвесторнүүдтэ хүнгэлэлтэнүүдые үзүүлхэ эрхэ үгэнэ. Гэбэшье хүнгэлэлтэнүүдһээ боло­жо, дүүрэн абтаагүй мүнгэн зөөри можо нютагуудай бюджедүүдэй олзо оршонуудта оруулагдажа, мүнгэн туһаламжануудһаа хороогдодог байна.

Алексей Цыденовэй хэлэһээр, “хэр­бэеэ, жэшээнь, хүршэ можодо байһан олзын хэрэгые өөһэд тээшээ болгоо­ходоо, тэрэниие федеральна мүнгэн туһаламжын ашаар дэмжэһэнэй хэрэггүй. Зүгөөр хаанашье, хэзээ­шье иимэ олзын хэрэгэй үгы байга­ад, хүнгэлэлтэдэ хүртэхэл һаа, можо нютагтамнай шэнээр байгуулагдаха һаань, хүнгэлэлтые алдагдаһан олзо оршо гэжэ тоолохо хэрэггүй - мүнгэн туһаламжа хороогдошохо”.

- Юундэ хүнгэлэлтые мүнгэн туһаламжануудһаа хороожо, региони­ие хэһээхэ юм? – гэжэ тэрэ асуугаа.

Мүн тиихэдэ Алексей Цыденов Бу­ряадай амин шухала асуудалнуудай нэгэн болохо ашагта малтамалнуудые бэдэрэлгын ажал эдэбхижүүлгэдэ су­гларагшадай анхарал хандуулхадаа, ашагта малтамалнуудые олзоборил­гын налогой хубииень заабол энэ зо­рилгодо шэглүүлхэ гэжэ дурадхаа юм.

МОНГОЛОЙ СОРГОҺОО ГААЗТАЙ БОЛОХО АРГА БИИ

Гол түлэб Байгал далайе хамга­алхын тула уласые гааз түлишөөр хангалга Монгол руу гаазай соргын ба­рилгатай бэелүүлэгдэхэ аргатай. Иимэ һанамжаараа Алексей Цыденов хубаал­даа.

“Буряадые гаазаар хангаха арга байна. ГЭС барингүй, гаазаар хангаха сорготой бологты гэһэн дурадхалые хүршэ гүрэнэйхидэй зүбшөөбэл, ма­найшье улас энэ түсэлдэ оролсохо ар­гатай”, - гэжэ тэрэ тэмдэглээ.

Буряад Уласые гаазаар хангаха ту­хай асуудал үнинһөө хойшо хэлсэгдэ­дэг гэжэ Алексей Самбуевич һануулаа. Теэд ашаг олзогүй гэжэ тоолоод, энэ түсэлһөө “Газпром” арсаа: үнэ сэнгынь дан ехэ (60-120 миллиард түхэриг), ха­рин хэрэглэгшэдэй тоо гаргашалһанаа тэхэрюулхын аргагүй үсөөн.

Иимэ эрхэ байдалда федераль­на дэмжэлгэгүйгөөр энэ асуудал шиидхэгдэхэгүй гэжэ Буряадай Тол­гойлогшын уялга дүүргэгшэ тоолоно. Тиигэбэл ажаһуугшадай ажабайдал­шье һайжарха, байгаалишье бузарлаг­дахаяа болихо.

“ОРДОНУУДАЙ” ХАЖУУДА ОНДОО БАЙДАЛ ЗОХЁОХО

Хорёогой саана аяншалагшадта түхеэрэгдэһэн гоё һайн байдал, харин нүгөө таладань арилгагдаагүй тулюур тосхон сэлеэнгүүд. Иимэ байдал тад буруу гэжэ Алексей Цыденов тоолоно. Энэ һанамжаяа апрелиин 23-да аяншалга хүгжөөлгэдэ зорюулагдаһан дүхэриг шэрээгэй үедэ манай дарга хэ­лээ юм.

- Аяншалга хадаа онсо анхарал хан­дуулхаар, саашань дам хүгжөөхөөр һалбаринуудай нэгэн. Зохид буудал­нууд, ресторанууд, хангамжа – бэе бэ­етэеэ нягта холбоотой бүхэли нэгэдэл. Нёдондо Ород гүрэндэ 24 сая аянша­лагшад ерэһэн байна, тэдэнэй нэгэ са­янь Буряад орон руу айлшалаа. Гүрэн дотор Хитадай аяншалагшад түрүү һуури эзэлнэ, манай улас дотор – хоёр­дохи. 2,5 миллиард түхэригэй хэмжэ­эндэ хангалтанууд үзүүлэгдээ. Зүгөөр энэнь бага, - гэжэ Алексей Цыденов мэдээсээ.

Тэрэнэй тэмдэглэһээр, илангаяа Азиин гүрэнүүдэй аяншалагшад Буряад ороноор һонирходог. Үзэсхэлэн гоё байгаалиһаа болон буряад соёлһоо гадна хасагуудай, шэмээшэгүүдэй, эвенкнүүдэй соёл баһал һонирхол татана.

Аяншалга хүгжөөхын тула нэн түрүүн Буряадта хүрэжэ ерэхэдэ, мүн улас дотор ябахадаа түлэдэг түлбэринүүдые бага болгохо, хангам­жа һайжаруулха шухала.

- Мүнөө бидэ агаарай онгосын ни­идэхэ, бууха шэнэ талмай барижа бай­набди, аэропортоо хүгжөөхэ түсэб бии. Нэмэлтэ рейснүүд нээгдээ. Буряад орон соогуураа ниидэхэдээ түлэхэ үнэ сэн доошолуулжа шадаабди. “Победа” авиакомпани ниидэдэг болонхой. Ти­игэжэ манай нютаг руу ерэлгые зохид, үнэгүй болгохын тула оролдоно гээ­шэбди, - гэжэ Алексей Цыденов хөөрөө.

Гэбэшье, тэрэнэй һанамжаар, аян­шалга хүгжөөлгэ – ганса байрлуулгын объектнүүдые барилга бэшэ. Гоё гоо байшануудай хажууда хуушан, муухай һуурин тосхонуудай зэргэлээд байхань буруу. Аяншалгын газарнуудтай нюта­гууд баһал гоё һайхан болохо ёһотой. Ажаһуугшаднай аяншалагшадһаа доро байха ёһогүй. Тиимэһээ аяншалга хүгжөөхэ гэбэл, олон тоото асуудалну­удые шиидхэхэ хэрэгтэй.