​Цыденжаб Шагдаров: "Мал ажахымнай яруунынхидай эшэ үндэһэн"

Байгша оной июниин 23-24-эй үдэрнүүдтэ Ярууна аймагай анхан байгуулагдаһаар 90 жэлэй ой тэмдэглэгдэхэеэ байна. Энэ ушараар Ярууна аймагай захиргаанай дарга Цыденжаб Григорьевич Шагдаровтай «Буряад үнэн» сониной сурбалжалагшад уулзажа, тодорхойгоор хөөрэлдэбэ. 

Ярууна аймагай 9О жэлэй ой 

- Аймагайнгаа ойн баярта хэр бэлдэжэ байнабта?

- Ойн баяртаа бидэ омог дорюун хүрэжэ ерэбэбди. Июниин 23-ай урда тээ бүхы аймагайнгаа арад зонтой уулзажа, бүхэли жэлэй туршада илангаяа оролдосотойгоор ажалаа хэһэн зондоо Баярай бэшэгүүдые барюулхабди. Аймагаймнай нютагуудта зунай найрнууд болоно. Нютаг бүхэндэ иимэ баярнуудай эмхидхэгдэхэдэ, би заатагүй өөрөө ошохо гэжэ оролдодогби. Юуб гэхэдэ, аймагаймнай зон, олониитэ дуугаа үгэжэ, маанадые һунгаа ха юм. Май һарада «Адуушанай үдэр» гэжэ ехэ һайндэр Үльдэргэдэ эмхидхээбди. Мужыхада «Хонишоной үдэр» гэжэ һайндэр болоо. Эгэтын-Адагта «Һур харбагшын үдэр» үнгэргэгдөө. Улхасаада «Барилдаанай үдэр» боложо, нютагай зоной, буужа ерэһэн айлшадайшье сэдьхэл ханаһан байна. Аймагаймнай нютагуудта энэ июнь һарын туршада олониитын хабаадалгатайгаар олон хэмжээ ябуулганууд болоно. Июниин 18-да Гүүндэ һууринда ород арадай Троица гэжэ һайндэртэ зорюулагдаһан «Ород хуһанай магтаал» гэhэн хэмжээ ябуулга үнгэргэгдөө гээшэ. Зунай найр нааданууд Ярууна аймагаймнай түб һуурин Нарһатада июниин 24-дэ түгэсэхэ. 

- Ярууна аймаг юугээрээ баян бэ?

- Ярууна аймагай баялиг аргагүй ехэ юм ааб даа. Эдэй засагай талаар манай аймаг хүсэтэй. Хүн зоноороошье шадалтай. Нютагаархиднай ажалша бүхэриг байхынгаа хажуугаар һайн һанаатай, сагаан сэдьхэлтэй. Энэ хадаа аймагаймнай гол хүсэн гээшэ. Сагай ошохо бүри юумэн хубилжал байдаг. Эдэ бүхы хубилалтануудта хүн зомнай түргөөр дадана. Шэнэ техникэ, шэнэ арга боломжонуудые ажабайдалдаа тэдэмнай дары нэбтэрүүлнэ. Тиигэхэ зуураа урданайнгаа ёһо заншал хэмнайшье мартанагүй. Хүн ахатай, дэгэл захатайл байдаг ха юм даа. Манай аймагта Аха захатанай зүблэл мэргэн заабаринуудые маанадта, аймагай засаг баригшадта, дамжуулжа байдаг. Олониитын ажабайдалда хабаатай шухала шиидхэбэринүүдые абахадамнай, тэдэ заабаринуудынь түшэг тулгуури болодог. 

- Арадай ажахын олон һалбаринуудай алиниинь Ярууна аймагта тон хүгжэнгиб? 

- Хэр угһаа манай аймагта мал ажахы һайн хүгжэнэ. Тала дайдаараа баян ха юмбибди. Энэ ажалдамнай һаад хэдэг нэгэл муутайбди. Аймагаймнай, илангаяа зүүн бэеын нютагуудта газарай хүрьһэн хэзээшье гэдэдэггүй, нэгэ хэды метр малтабал– сэбдэг мүльhэн. Иимэ эрхэ байдалда яруунаархин малайнгаа ниитэ тоогоор Буряад Улас дотороо гурбадахи һуури эзэлнэ. Жэжэ болон бодо малайнгаа үүлтэр һайжаруулха талаар ажал аймагай малшад жэлһээ жэлдэ эсэшэ сусашагүйгөөр ябуулна. Тэрэнэйнгээ ашаар шэлдэг малаар түрэл аймагаа хүсэд хангахаһаа гадна буряад бусад нютагуудые эрхим малтай болгоно гээшэ. Томо-томо ажахынуудай хажуугаар үмсэдөө мал баридаг зон олон. 

- Ярууна аймагай мал ажахы эрхилэгшэд Буряад Уласай Засагай газарай, Буряад Уласай Хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой яаманай зарладаг грантнуудта хабаадана гээшэ гү?

- Хабаадангүй яахаб. Энэ талаар яһала урагшатайбди. Мүнөө жэлдэ манай аймагай зургаан хүн мэдүүлгэнүүдые оруулаад, хоёрынь грантда хүртөө. Нэгэниинь Целиннэ нютагта оршодог мал ажахын эзэн. Нүгөөдэнь Нарһата тосхондо һуурижанхай. Грантын 10 сая түхэригтөө тэдэ hү һаалиин газар байгуулжа байна. Июнь соо тэрэнь хүдэлжэ эхилхэ. Энэ мүнгэнэйнгөө түлөө хоёр жэл болоод сүм тоосохо уялгатай. Энэ хэрэгтээ тэдэнэр үмсынгөө мүнгэнһөө табан сая оруулба. Тиин август hарада эндэ үдэрэй адагынь хоёр дахин үнеэд һаагдажа байха юм. Харин һүниндөө hүниинь буйлуулагдажа, сагаан эдеэнэй элдэб зүйл нютаг дээрээ наймаалагдаха. 

- Аймагта хүдөө ажахын продукци буйлуулдаг үйлэдбэринүүд байгуулагдана… 

- Мяха гү, али һү буйлуулха үйлэдбэринүүд мүнөө сагта шухала болоод байна. Байгша ондо Эгэтын- Адагта үнеэ һаадаг, зонһоо һү тушаажа абадаг, тиигээд сагаан эдеэнэй элдэб зүйлнүүдые болбосоруулжа, дам саашань худалдадаг газар байгуулагдаха. Энэ хэрэг бэелүүлжэ байһан олзын хэрэг эрхилэгшэ грантнуудай мүрысөөндэ урагшатай хабаадаад, энэ жэлдэ шүүгээ. Энээнэйнь ашаар ажалай шэнэ һууринууд Эгэтын-Адагта бии болоо. Харин Нарһата һууриндамнай кооператив бии. Тэндэ жэжэ болон бодо мал үүсэлдэг тусгаар газарта мяхан бэлдэгдээд, элдэб янзын мяхан эдеэ, бэлдэбэри хоол үйлэдбэрилэгдэжэ, зондо дурадхагдаха. Энэ үйлэдбэриеэ улам үргэдхэхэ һанаан бии. Үльдэргэ, Тэлэмбэмнай адуун hүрэгөөр баян. Тиимэһээ тэдэ нютагуудта мал үүсэлдэг тусгаар газарнуудые түхеэрхэ хэрэгтэй. Ярууна аймагай алишье нютагта ажаһуудаг хүн зон һайн шанартай мяхан эдеэгээр хүсэд хангагдаха ёһотой ха юм. Малшадһаа мяхыень үнэгүйгөөр худалдажа абаад, ажаһуугшада үнэтэйгөөр наймаалдаг зон хэрэггүй болоо. 

- Ярууна аймагта хабарай тарилга хэр үнгэрбэб? 

- Сэбдэг хүрьһэтэй Ярууна аймагта орооһон ургадаггүй гэжэ мэдээжэ. Малайл хоол болохо ургамалнуудые манай эндэ ургуулдаг. Малай тэжээлэй ургамалнуудые таридаг, газар хахалдаг зондо туһатай программа аймагта бэелүүлэгдэнэ. Тэрэнэй ашаар олон жэлдэ ургадаг ногоо тариһан һаалинуудай, хамтын ажахынуудай эзэдтэ гаргашануудай зарим хубииень аймагай захиргаан бусааха. Газар хахалха, элдүүрилхэ дуратайшуулда туһа хүргэхын тула бидэ машина, тракторнуудай станцинуудые һэргээжэ байнабди. Ехэдээл һаа 40 гектар газар хахалха аад, үнэтэй трактор абажа байнхаар, хүлһэлөөшэнь дээрэ гэжэ эли. Нёдондо газар хахалжа, ногоо тариһан хүндэ гектарай гурба шахуу мянган түхэриг тоһо түлишэдэ гэжэ аймагай захиргаанһаа үгтэhэн байна. Арбан гектар газар хахалжа, малай тэжээл хуряаһан хүндэ гушан мянган түхэриг үлүү болохогүйл. Энэ жэлһээ хойшо иимэ зондо трактор хүлһэлхэдэньшье энэ мүнгэн хүсэд туһа болохол. 

- Аймаг дотор үйлэдбэриин ямар эмхинүүд бииб?

- Үйлэдбэриин эмхинүүд ажалаа мүнөөнэй сагта тааруулжа хүдэлнэ. Ашагта малтамалнуудые олзоборилдог эмхинүүд Яруунада олон. Озёрно hууринда үнгэтэ металлнуудай баян хэбтэшэ бии гээшэ. Мүнгэ хүрэнгөөр хангадаг «Метрополь» компани мүнгэ зөөриин хомордолгоһоо боложо, мүнөө дээрээ ажалаа зогсоонги. Гэбэшье удангүй тус компани хүгжэлтын шэнэ замда ороходоо болохо. Хүрэнгэ мүнгэн олдобо хэбэртэй. Эгэтэ нютаг флюоридаар баян. Хизаарлагдамал харюусалгатай «Грузо» гэжэ компани Комсомольско һууринда комбинат барихаар бэлэн болонхой. Энэ хэрэгэй бүтэхэдэ, ажалай 300 һуури тэндэ бии болохо. Озёрно һууринда мүн лэ иимэ комбинадай ажаллажа эхилбэл, нютагаймнай малшад тэндэхи ажалшадые мяха, һүөөр хангаха ха юм. Аймагаймнай дэбисхэр дээрэ «Тур», «Буряад нүүрһэн» гэжэ шулуу нүүрһэ малтадаг үйлэдбэринүүд бии. Нэгэниинь Озёрно шадар ажалаа ябуулна. Нүгөөдэнь Нарһатын хажууда газар һэндэнэ. Эдэ хоёр эмхи шулуун нүүрһээр хүршэ Бабанта аймагые хүсэд ханганал даа. 

- Ярууна аймагай арад зондо ой тайгаһаа аша үрэ бии ааб даа… 

- Манай аймагай 65 хубииень ой модон эзэлнэ. Газар дайдамнай, ой тайгамнай булта гүрэнэй мэдэлдэ ха юм даа. Тиимэһээ «Байгалай ойн ажахы» гэжэ асари компани гүрэнһөө ой тайгыемнай хүлһэлжэ абаад, модо бэлдэнэ. Ярууна аймагай захиргаанай урда абаһан харюусалгаяа тэдэмнай дүүргэнэгүй. Бидэнэр тэдэндэ сэхэ нүлөөлжэ шадахагүй hэн тула арга хургаяа олохо баатай болонобди. Нарһата һуурин Улаан-Үдэһөө 300 модоной зайда оршоно. Эндэһээ Шэтэ ошохо гэбэл, мүн лэ 300 модо ябахабди. Модо болбосоруулагшад иимэ зайе холо гэжэ голохогүйл байна даа.

- Ярууна аймаг загаһаар баян гэжэ мэдээжэ. Мүнөө энэ һалбари ямар байдалтай гээшэб? 

- Загаһанай ажахы гээшэ нютагаймнай зондо сэхэ хабаатай ааб даа. Һайн сагта манай загаһашад улас дотороо түрүүшүүлэй зэргэдэ ябаа. Теэд һүүлэй хэдэн жэлэй ган гасуурта гол горхонууднай хатаа, нуурнууднайшье гүйхэн болоо. Тиихэдэнь загаһадшье хохидоно гээшэ. Ехэ-ехээр загаһа бариха гээшэ хомор болоо. Хэды тиигэбэшье, холо ойгуур суутай пелядь загаһаяа алдаха дурагүйбди. Акционернэ «Нептун» гэжэ бүлгэм Ярууна аймагай нуурнуудта энэ загаhанай жараахайнуудые асаржа, нёдондо табяа һэн. Тэрэнэйнь ашаар ерэхэ жэлдэ наймаанда табиха загаһатай болохо байхабди. Хүн гээшэ юумэ һайн тээшэнь хэлээд, һайн юумэндэ этигээд ябаха ёһотой ха юм даа. 

- Зунай зулгы хаһа эхилбэ. Ярууна аймагта аяншалагшад хэр олоор ябанаб?

- «Зандан Жуугай зам» гэhэн маршрудаар хүнүүд аяншална. Улаан-Үдэ хотын «Зандан Жуу» гэжэ түбһөө тэдэнэр аянда гаранад. Хори, Ярууна аймагуудай хилэдэ хүрэжэ ерэхэдээ, Уянгын сэсэрлиг орожо харана. Нютагаймнай ирагуу найрагшад Намжил Нимбуев, Цырендулма Дондогой болон бусадай шүлэгүүдые шулуунууд дээрэ оложо уншана. Аймагуудай хилэ дээрэ аятай зохидоор хооллоношье ха юм даа. Замаа үргэлжэлүүлхэдээ, тэдэнэр Маарагта нютагта оршодог Отошо бурханай субаргада мүргэнэ. Эгэтын дасанай Зандан Жуу бурханда жэлэй дүрбэн сагта зон олоороо ябадаг. Зунай сагта нуур сөөрэмүүдэй эрьедэ амарһайб гэһэн бодол аяншалагшадые эзэлэнгүй яахаб? Тэдэ Нарһатын нуурай эрьедэхи «Талаан» гэжэ амаралтын газарта хүрэхэ аргатай. 

- Аяншалга хүгжөөхын түлөө харгы замуудаа заһаха хэрэг гарана…

- Зүб даа. Аймагай харгынууд нютагай зоной толгойн үбшэн болонхой. Харгынууднай гүрэнэй бэшэ, Буряад Уласай мэдэлдэ ородог юм. Тиимэһээ мүнгэ зөөриин хомордолгоһоо боложо, жэгдэлхэһээ бэшэ ондоо хүдэлмэринүүд ябуулагданагүйл даа. Тэрэнээ заһахадамнайшье, газарай хүрьһэнэй сэбдэг hэн тула тэгшэ харгы эбдэржэ, үндэр-набтар табсантай болошодог. Ярууна аймаг үбэлдөө хүсэд гэдэдэггүй газартай гэжэ тусхай тушаалта ноёд хараадаа абаад, мүнгэ һомолходоо, бусад аймагуудта орходоо, горитойгоор үгэдэг һаань, һайн байгаа. Хуурай уларилда Ярууна аймагай зүүн нютагуудаар ябабалтнай, харгын байдал бараг байха. Бороогой орошобол, харгы тад ондоо болошодог. Тэлэмбэ, Целиннэ мэтын нютагуудта илангаяа зунай сагта ошохонь орёо байдаг. Эндэхи харгын хатуу хушалтынь хэзээ шэнэлэгдэһэнииень тодоор хэлэхэ зон намһаа байха аха захатанайшье дунда үгыл хаш даа. Аймаг нютагтаа залуушуулые үлээхэ гэбэл, бидэнэр, аймагай засаг баригшад, дардам харгы, хурдан интернет, найдамтай холбоо зохёохо уялгатайбди. Тиимэһээ энэ талаар хүдэлмэри ябуулха гэжэ оролдонобди. 30 модоной зайтай харгы хатуу хушалтатай болгохын тула абтаhан тусхай программын эрилтэнүүдтэ манай аймаг таарана. Теэд тэрэ хүдэлмэри бэелүүлхэ байгуулга ашатай энэ хэрэгые һаатуулжа байна. Транспортын яаманһаа эхилээд, харгы бариха харюусалгатай эмхинүүдтэй хөөрэлдэжэ, энэ асуудал шиидхэхэбди гэжэ һанагдана.

- Бэрхэ-бэрхэ залуушуулай нютагаа бусажа ерэхын тула үшөө ямар хүдэлмэри ябуулагданаб?

- Мал ажахы баридаг эжы абанартаа туһалха гэжэ шиидэһэн хэдэн залуушуул дээдэ һургуулияа дүүргэн сасуу хоёр-гурбан жэлэй саана түрэл нютагаа бусаа бэлэй. Тэдэнэй зариманиинь грант шүүжэ, хүдөөдөө батаар түбхинөө. Ганса нёдондо Ярууна аймагһаа дүрбэн хүн грант шүүһэн байна. Тэдэ дүрбэнэй гурбаниинь 25 наһатай. Нэгэниинь Ярууна аймагай Гонда нютагта ажаһууна. Нүгөөдэнь Комсомольско һууринда түбхинэнхэй. Заримашуулайнгаа түрэл нютагаа бусажа, бата бэхеэр ажабайдалаа зохёохыень харахадаа, сасуутан нүхэдынь һажаадаг юм байна. Тиимэһээ энээниие бүхы Буряад Уласай хэмжээндэ хэрэглэхэ хэрэгтэй гэжэ һананаб. Үльдэргэдэ мал ажахы эрхилдэг нэгэ залуу айлайда ороходомни, гэрэй эзэн иигэжэ намда хөөрөө һэн: 

– Хурдан интернет бии. Гар утаһан түбэг һаадгүй хүдэлнэ. Дүтынгөө нүхэдэй хаанашье ажаһуугаа һаань, үдэр бүхэндэ харилсаха аргатайб. Нютагтамнай хүүгэдэй сэсэрлиг, эрхим һургуули бии. Өөһэдөө хэхэ ажалтайбди, орохо гэртэйбди. Маанадта ондоо юун хэрэгтэй юм? 

Ярууна аймагай зүүн бэеын нютагуудта интернет ахир лэ даа. Энээндэ би һанаагаа зободогби. Хурдан интернет Нарһата хүрөөд лэ байна. Зайн галаар, интернедээр холо ойрын гүүртэнүүдые хангабалнай, залуушуул хүдөөдөө бусахал даа. Газар хубаахадаа, залуу айлнуудта бидэ хүнгэлэлтэ хараалнабди. Тэрэниие абажа шадахагүй байгаа һаа, арендээр абажа болохо. Эдэ болон бусад асуудалнуудые аймагай газарай хубаари хинадаг жаса шиидхэнэ. Буддын шажантанай заншалта Сангха залуу айлнуудай хүдөөдэ түбхинэхэдэнь, мүн лэ дуратай байдаг. Өөрынгөө зүгһөө тэдэмнай залуу айлнуудта хонидые һүрэг- һүрэгөөрнь тараана. Ярууна аймагай залуу айлнууд тэрээнһээнь ходо хүртэлсөөд лэ байдаг. Энээнһээ гадна аймагта олзын хэрэг эрхилэгшэдые дэмжэдэг жаса бии. Тэрэ мал ажахы эрхилхэ гэжэ шиидэһэн залуушуулда горитой мүнгэ зөөри һомолхоор бэлэн. Тус жаса хубиин ажахыда хэрэгтэй дансануудые бүтээхэһээ эхилээд, нарин бодолгын тоосоо, хүрэнгөөр хангагдаха түсэл олзын хэрэг эрхилэгшын зохёоходо туһална. 

- Тиихэдээ аймагта хүн зоной тоо олошорно ёhотой… 

- Яруунада хүн зоной тоо олошоржо байна гэжэ тоо баримтанууд харуулна. Yхибүүд уужам, һаруул сэсэрлигүүдтэ хүмүүжүүлэгдэһэй гэжэ үнэн зүрхэнһөө хүсэнэбди, энээнэй түлөө оролдонобди. Нарһата һууриндамнай һая болотор үхибүүдэй ябаха сэсэрлигүүд дуталдадаг байгаа. Һүүлэй гурбан жэлэй туршада иимэ байдал заһаха зорилготой ажал ябуулһанай ашаар Нарһатадаа 200 һуури байгуулагдаа. Энэ хүдэлмэридэ Буряад Уласай Засагай газар туһалаа. Гэбэшье аймагай түбтэ хүүгэдэй шэнэ сэсэрлиг бариха хэрэгтэй. Барилгада хэрэгтэй дансанууд үни бэлэн болонхой. Залуу айлнуудай олонхинь мал ажахы эрхилнэд. Нүгөөдүүлынь олзын хэрэг эрхилжэ, нарһатаархиниие ажалаар ханганад. Хүүгэдээ ябуулха сэсэрлиггүй байхадаа, эдэ зоноймнай ажал һаатана. Ушарһан бэрхэшээлнүүдые түргэн шиидхэхэ хэрэгтэй гэжэ бидэ, аймагай захиргаанайхид, һайн ойлгонобди. 

- Ярууна аймагай олониитэ засаг баригшадта хэр туhалдаг бэ?

- Ярууна аймагай зон урагшаа hанаатай юм. Нютагаархиднай hүүлэй дүрбэ-табан жэлэй туршада ажаhуудаг газараараа хубааржа, ТОС байгуулаад, оролдосотой хүдэлнэ. Бүхыдөө аймагта табяад иимэ эмхинүүд бии. Тэдэниие байгуулһанай ашаар хүдөө нютагуудта соёлой шэнэ байшангууд, номой сангууд баригдана, сүлөө сагаа аятай зохидоор үнгэргэхэ талмайнууд түхеэрэгдэнэ. Нарһатын «Улаан Ярууна» гэжэ ТОС һаяар спортоор бэеэ һорихо угаабариин тусгаар газартай байшан барихань. Тэндэнь бильярд наададаг амяараа таһалгашье байха. Ниитын эмхинүүдэй гэшүүд гараа хабсараад, һанаа амар хэзээдэшье һуудаггүй. Саг соогоо ажалаа хээд, Сурхарбаан, Сагаалган мэтын нютаг нютагуудай, аймагай хэмжээнэй найрнуудта эдэбхитэйгээр хабаадалсадаг заншалтай. Ниитын эмхи бүхэн өөр өөрын команда байгуулжа, элдэб мүрысөөнүүдтэ хабааданад. 

- Иимэ эдэбхитэй зонтой аймаг мүнгэ зөөриин талаар бараг ёһотойт. Ярууна аймаг бюджедэйнгээ хэды шэнээн хубииень өөрөө хангана гээшэб? 

- Яруунын захиргаанда хүдэлдэг албан тушаалтад аймагай олзо ехэ болгохые оролдонобди. Эхилхэдэмнай ниитэ бюджедэй оройдоол 8 гү, али 10 хубинь болодог һэн. Жэл ошохо бүри бидэ аймагайнгаа олзо 10 хубяар ехэ болгохые эрмэлзэнэбди. Тиимэһээ хэн хаана аймагай мэдэлдэ байһан хэды шэнээн газар хүлһэлжэ абабаб, хэн жэлдээ хэды шэнээн татабари түлэхэ ёһотойб гэжэ мэдэхын хажуугаар мүнгыень түлүүлжэл һалаха болонобди. Мүнөө эзэгүй хооһон газар аймагта үгы. Аймагай олзо оршо ехэ болгохын тула Ярууна аймагай газар дайдада ашагта малтамалнуудые олзоборилдог, модо бэлдэдэг эмхинүүдтэй нягта харилсаа тогтоонобди. Тэдэнэй хэлсээгээ дүүргээгүй hаань, дары элирүүлхын тула тусхай зүблөөнүүдые һара бүхэндэ үнгэргэнэбди. Татабари оруулмаар эмхи бүхэниие тодорхойгоор шэнжэлнэбди. Олзо оршо ехэ болгохо арганууд хараалагдана. Иигэжэ аймагай бюджедэй 16 хубииень мүнөө дээрээ өөhэдөө хангана гээшэбди.