​Нооһоной шанар шалгаха түб байгуулагдаха

Сибириин болон Алас Дурнын можонууд хоорондын үүлтэртэ хони ямаадай үзэсхэлэнэй хоёрдохи үдэртэ хониной нооһо ба арһанай үйлэдбэри хүгжөөлгын асуудалнуудаар дүхэриг шэрээ үнгэрбэ. Москва хотоһоо, Алтай болон Үбэр Байгалай хизаарнуудһаа, Ага тойрогһоо түлөөлэгшэд, мүн Буряад Уласай Хүдөө ажахын яаманай мэргэжэлтэд болон нооһо үйлэдбэрилэгшэд хабаадаа.

Зүблэлтэ засагай үедэ Буряадай тала дайда 2 сая гаран бүмбэр сагаан хони ямаадаар бүрхөөгдэдэг бай­гаа бшуу. Харин мүнөө орой­доол 280 мянгаад толгой тоологдоно. Тэрэшэлэн Ав­страли гүрэндэ 1991-1992 онуудаар 163 сая толгой хонин үсхэбэрилэгдэдэг байһан һаа, мүнөө 70 сая хүрэтэр доошолонхой. Үнгэрһэн зуун жэлэй 90-ээд онуудай һандаралтын үедэ хаа–хаанагүй хонидой тоо үсөөрһэн гэжэ мэдээжэ.

Нооһоной шанарта - гол анхарал

Нарин сэмбын асари томо ажахымнай үгы хэгдэжэ, хо­ниной нооһон тон хаясаанай болоод байһанаа, һүүлэй үедэ нооһо үйлэдбэрилгын эмхинүүд Буряад орондом­най бии боложо эхилэнхэй. Заншалта ёһоороо манай эндэ мяхан, һүн, нооһон, арһан үйлэдбэрилэгдэдэг гээшэ ааб даа. Гэхэ зуура, үргэн бэлшээритэйл ажа­хынууд хони үсхэбэрилнэ. Бүхыдөө уластамнай хони үсхэбэрилдэг 6 үүлтэртэ ажахы бии. Тэдэ “Бүүбэй”, Үбэр Байгалай нарин нооһото, Бу­ряадай шэрүүншэг нооһото болон Монголой үүлтэртэ хони үсхэбэрилнэ.

Теэд хониной нооһоной үйлэдбэри хүгжөөхын тула нооһоной шанар һайжаруулха шухала гэжэ мэргэжэлтэд тэмдэглэ­нэ. Тиимэһээл дүхэриг шэрээгэй үедэ нооһоной шанар дээшэлүүлгын бо­лон нооһоной үйлэдбэри хүгжөөлгын асуудалнууд гол түлэб зүбшэн хэлсэгдээ.

Манай гүрэндэ нооһоной шанар шалгадаг ори ганса лабораториие даагша Виль­дан Зелятдинов нооһоной шэнжэ, шанар, тэрээнһээ абамаар олзо орошо бо­лон хүгжэлтын хараа бо­долнууд тухай мэдээсэбэ. Энэ лаборатори гүрэнэй талаһаа дэмжэгдэжэ, һаял тоног түхеэрэлгэеэ ху­далдажа абанхай. Мүнөө нооһоной шанар шэнжэл­гын үнэмшэлгэ абаха талаар ябуулга хэжэ байна. Тиихэ­дээ энэ шэглэлээр ажалла­даг дэлхэйн 100 эмхиин тоо­до орохо юм.

Нооһон мат бүтээлгэ

Одоо тэрэ нооһоной хэн­дэшье хэрэггүй болоод, ха­ягдажа байхада, Буряадайм­най эрдэмтэн Баир Доржиев шэнжэлгэ хэжэ, Германиин олзын хэрэг эрхилэгшэдтэй суг ажал ябуулһан байна. Ти­игэжэ хониной нооһоор мат үйлэдбэрилнэ. Энэ зүйл ха­даа жэмэс ургуулха, газарай хүрьһэ һайжаруулха болон харгын ажалда хэрэглэгдэ­нэ. Гео-решётко гээшэнь тон бэлэн аргаар бүтээгдэнэ ха. Нооһоор ооһорнуудые бүреэд, тэрээгээрээ ре­шётко дархална. Энэ хэ­рэгсэл харгы барилгада, заһабарилгада тон туһатай ха. Немец эрдэмтэдэй шэн­жэлэн гэршэлһээр, мүн га­зарай хүрьһэ һайжаруулгада нооһон ехэ ашаг үрэтэй юм.

- Нооһон хадаа бороо­гой уһа бэедээ шэнгээгэ­эд, аргааханаар газар руу нэбтэрүүлдэг. Тиимэһээ га­зар удаан сагта шиигтэй бай­на. Харин нооһоной зунгааг газарай хүрьһэ руу ороходоо, үтэгжүүлгэ болоно. Иимэ аргаар виноград ургуулдаг юм. Манай эндэ гүлзөөргэнэ, зэдэгэнэ ургуулжа болоно бшуу, - гэжэ Баир Батуевич мэдээсэбэ.

Хониной нооһоор хэгдэһэн мат хадаа үлүү холисогүй, гансал хүбэн (хлопок) утаһаар оёгдодог: хүбэн утаһан хэдыхэн саг соо үмхиржэ, байгаалида хо­рото нүлөө үзүүлдэггүй. Энэ “Геотекс-рус” ажахы мүнөө Буряадай үйлэдбэриин парк соо байрланхай, ажалаа ябу­улхаяа бэлэн болонхой.

Арһа элдэхэ баһал шухала

Зүүн Сибириин техноло­гическа ехэ һургуулиин дэр­гэдэ байгуулагдаһан “Эком” гэһэн шэнэ оньһото шэн­жэлэлгын ажахын захирал Дмитрий Шалбуев:

- Хониной арһан ехэнхи­дээ хаягдажа, оршон той­ронхи байгаали бузарладаг. Теэд мүнөө сагта хониной арһашье болбосоруулха шу­хала. Байгал шадархи онсо дэбисхэрэй эрилтэдэ таара­ма оньһото арга ашаглажа байнабди. Нэн түрүүн бага­хан иимэ ажахынуудые бай­гуулжа, жэл соо 2-3 мянган арһа элдээд, саашадаа хо­ниной арһа олоор ашагла­ха томо ажахынууд хүрэтэр хүгжөөхэ хэрэгтэй, - гэжэ тэмдэглээ.

Шухала асуудал зүбшэгдэнэ

2010 ондо байгуулагдаһан энэ эмхи жэл соо 600-800 арһа элдэнэ. Мүнөө сагта байгаалида хорогүй үйлэдбэри эрхилхын тула хэр угһаа буряад-монгол арадуу­дай ашаглажа байһан оньһото арга хэрэглэжэ эхилэнхэй юм. Зүгөөр ехэнхидээ муу шанартай арһан ту­шаагдаха.

- Анхан манай угсаатан арһа нюдаргаараа үбшэжэ абадаг байгаа ха юм. Мүнөө хутага шүбгэ хэрэглэжэ, арһанай шанар муудхаана. Бидэ шанарыень хаража, нэгэ арһа 50-һаа 250 түхэриг хүрэтэр сэнгээр худалдажа абанабди. Мүн миинтээр эл­дээд, 70 хубинь манда үлэнэ, - гэжэ Дмитрий Шалбуев хөөрэнэ.

Нооһоной үйлэдбэри хүдэлжэ эхилхэнь

Буряад орондомнай “На­ран” ажахы нооһо худалдажа абадаг ааб даа. Мүн “Ажур текс” компани үйлэдбэриеэ үргэдхэжэ байна. Уласай үйлэдбэриин паркын дэр­гэдэ “Байгалай бүд нэхэл­гын комбинат” иигэһээр хүдэлжэ эхилхэ. Эдэ ажа­хынуудта һайн лэ шанар­тай нооһон хэрэгтэй ааб даа. Түрүүшээр 500 тонно нооһон худалдан абтаха ёһотой. Һая хайшалагдаһан ба угаагдаһан нооһо тушаажа болоно.

- Манай ажахы нэхэдэг, оёдог, будадаг үйлэдбэриин талмайнуудтай. Хониной нооһо үйлэдбэрилхэ болон нэхэлгын утаһа томохо шэнэ цехэй хүдэлжэ захалхадань, үрэ бүтээлнүүдээ камволь­но комбинат, трикотажна фабриканууд болон нарин сэмбын ажахынуудта най­маалжа эхилхэбди. Саашадаа бүри хари гүрэн руу эльгээдэг болохоор хара­алнабди, - гэжэ Байгалай бүд нэхэлгын комбинадай хүгжэлтын талаар мэргэ­жэлтэн Алексей Спиридо­нов мэдээсэбэ.

Ородой Холбоото Ула­сай Мал ажахын болон үүлтэртэ ажалай депар­таментын дарга Харон Амерханов дүхэриг шэрэ­эгэй һүүлээр дэлгэгдэһэн нооһон зүйлнүүдэй үзэс- хэлэндэ хабаадаа. «Ха­тан» гэһэн галерейн захирал Маргарита Дам­баева манай эхэнэрнүүдэй бүтээһэн 100 гаран зүйлтэй танилсуулаа.

Харон Амерханов мүнөө сагта үйлэдбэриин хүсэ үргэдхэхын хажууга­ар нооһоной шанар һайжаруулгада, үүлтэрэй ажал ябуулгада анхарал хандуул­ха хэрэгтэй гэжэ тэмдэглээ. Тиимэһээ Сибириин болон Алас Дурнын нооһоной ша­нар шэнжэлдэг түб байгуул­ха гэжэ онсолоо.

- Энэмнай хүшэр хэрэг. Гэбэшье бидэ дабахабди. Нооһоной уласхоорондын хэмжээнэй үнэмшэлгэ аба­хын тула оролдохобди. Иимэ лабораториин түб Улаан-Үдэдэ байгуулагда­ха. Тиигэжэ уласхоорондын хэмжээндэ гаража, хариин дэлгүүртэ һайн шанартай нооһо, эгээл на­майе гайхуулһан иимэ зүйлнүүдые дэлгэхэбди, - гэжэ тэрэ мэдүүлбэ.

Цырегма САМПИЛОВАГАЙ гэрэл зурагууд