​Хонин ажахын ерээдүй ямар бэ?

Харон Амерханов амаршалгын үгэ хэлэнэ

Үүлтэртэ хони ямаадай Сибириин болон Алас Дурнын можо нютагуудай үзэсхэлэн 15 дахин Үбэр Байгалай хизаарта эмхидхэгдэһэн байна. Харин мүнөө жэл Улаан-Үдэдэ үнгэргэгдөө. Тиин энэ томо хэмжээ ябуулга Буряад орондомнай хони үсхэбэрилгэ хэр хүгжэжэ байнаб гэжэ элеэр харуулба.

Үзэсхэлэндэ 26 ажахы хабаадаа. Алтай, Хакас ба Тыва Уласуудай, Алтайн ба Үбэр Байгалай хизаарнуу­дай түлөөлэгшэдэй олоор ерэһэниинь һайшаалтай. Буряадһаа Сэлэнгэ, Хяагта, Бэшүүр, Ярууна, Хори айма­гууд хони, хусануудаа харуу­лаа.

Үзэсхэлэндэ хабаадаһан ажахынуудай дунда хэ­нэй хонин үлүү һайн бэ гэжэ урилдаан болоо. Дүй дүршэл ехэтэй мэргэжэлтэд хони ямаадые хоёр үдэрэй туршада бүхы талаһаань сэгнэжэ гараа. Тиигэжэ “Шевроле Нива” гэһэн гол шанда Үбэр Байгалай хиза­арай Приаргунска аймагай “Дружба” болон Сэлэнгэ ай­магай Юрөөгэй ажахынууд хүртөө.

Нарин нооһотой хонидто харууһан хэрэгтэй

Юрөөгэй ажахыда на­рин нооһотой забайкалиин хониной буряадай үүлтэр үсхэбэрилэгдэнэ. Уласайм­най ажахынуудта нарин нооһотой хонид тон үсөөн юм. Тиимэһээ энэ шэглэлэ­эр урагшаа дабшаха гэжэ үзэсхэлэн харуулба гээшэ. Юуб гэхэдэ, һэргээгдэжэ байһан нарин сэмбын, оё­долой үйлэдбэринүүдтэ имагтал нарин нооһон хэрэгтэй бшуу. Энээн ту­хай һүүлэй 5-6 жэл соо “Ажур Текс” үйлэдбэриин хүтэлбэрилэгшэд һануулжал байдаг. Тэдэ ондоо можо нютагуудһаа, хари гүрэнһөөшье нооһо асаржа хэрэ­глэнэ. Иимэ байдал хубилга­ха хэрэгтэй.

Юрөөгэй ажахын хүтэлбэрилэгшэ Тумэн Аюшеевэй хэлэһээр, нарин нооһотой хони тэжээхэнь хүнгэн бэшэ. Бусад хонидто, илангаяа бу­ряад үүлтэртэ “Бүүбэйдэ” орходоо, нарин нооһотой хонидой хойноһоо нарина­ар хараха хэрэгтэй. Үбэлдөө тэдэмнай өөһэдөө саһан дороһоо тэжээлээ оло­жо шадахагүй, тиимэһээ үбһэ ногоо ехээр бэлдэ­жэ нөөсэлхэ хэрэгтэй. Мүн бүхэли үбэлөө хашаада, хүйтэндэ хотондо хаадаг юм. Нэгэ үгөөр хэлээ һаа, нилээд хүлһэ адхуулдаг.

Эзэдтээ авто-унаа шан асарһан хуса

Али үүлтэрынь үлүү ашагтайб?

Манай уласта хонидой зургаан үүлтэр үсхэбэрилэгдэнэ гээшэ. 2017-2018 онуудта Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академиин эрдэмтэд бултыень бүхы талаһаань шэнжэлжэ га­раа. Мүнөө болотор ямар үүлтэрэй хонин эндэмнай тон таарахаб, мүнгэнэй та­лаар ашагтайб гэжэ тэдэ дэлгэрэнгыгээр үшөө дуулгаадүй байна. Һүүлэй 20 гаран жэлдэ иимэ ехэ шэн­жэлгэ хэгдээгүй гээд хэлэхэ шухала. Энээнһээ боложо­шье, хүдөө ажахынууд элдэб янзын үүлтэрнүүдые тэжээ­хэеэ оролдоно.

Һүүлэй байдалаар уластамнай эгээл олоор “Бүүбэй” хонид үсхэбэрилэгдэнэ. 20-дохи зуун жэлэй эхин­дэ Буряадай тала дайдаар “Бүүбэй” хонид бэлшэхэеэ болишоһон юм. Юуб гэхэдэ, буряад угсаатан энэ хони Үбэр Монгол, Шэнэхээн аба­ад ябашаһан. 1990-ээд ону­удта үндэһэн энэ үүлтэрые нютагтань бусааха гэһэн ехэ ажал ябуулагдаа. Эр­дэмтэдэй тэмдэглэһээр, энэ үүлтэрэй хонид анханайнгаа шанар шэнжэ нэгэ­шье алдаагүй байгаа бшуу. Түрүүшын хонид Бэшүүр болон Хори аймагуудта асарагдаа. Харин мүнөө Бу­ряадай бүхы аймагуудта тараагданхай. “Бүүбэй” ха­даа буряад хүнэй тэжээхэ ёһотойл хонин болоно ха юм.

“Шэбэртэ” ажахыда эдэ хонидой шанар шэнжые һайжаруулхын тула эрдэм­тэд горитой ажал ябуулна. Мүн тиихэдэ тоо толгойень олошоруулхаяа оролдоно.

- “Бүүбэй” хадаа ма­най байгаалида тон таа­рама үүлтэр болоно гээд һанагдана. Юуб гэхэдэ, тэрэ бэлшэжэ, өөрөө хоолоо оло­дог һайтай. Эдэ хониднай ехэ нооһотой, хажуугаарнь һайн шанартай мяха үгэдэг. Тиихэдэ түргөөр бэеэ абадаг гээшэ, - гэжэ “Шэбэртэ” ажа­хын хүтэлбэрилэгшэ Жаргал Цыренов хөөрэнэ.

Жаргал Цыренов “Бүүбэй” хонидые магтана

Хони үсхэбэрилгэдэ - гүрэнэй тэдхэмжэ

“Шэбэртэ” ажахыда һүүлэй байдалаар 1200 толгой хонин тоологдо­но. “Бүүбэй” Хори аймаг­та олоор үсхэбэрилэгдэнэ. Бүхы дээрээ Хориин тала дайдаар 34 мянга гаран толгой хонид бэлшэнэ. “Ба­янгол” ажахы эдэ хонидые олоор үсхэбэрилнэ. Айма­гай хүдөө ажахын таһагые даагша Виктор Хабитуе­вай тэмдэглэһээр, һүүлэй үедэ гүрэнэй талаһаа ехэ туһаламжа үзүүлэгдэнэ.

- Хэдэн жэлэй саана Хо­ридо 20 мянга гаран толгой хонид тоологдодог байгаа. Оройдоол 2-3 жэлэй хугасаа соо тоониинь эрид дээшэ­лээ. Бүхы ажахынууднай, мүн өөрын хэрэг эрхилэг­шэд баһал гүрэнэй тэдхэм­жэ абаһандаа баяртайну­уд, - гэжэ Виктор Хабитуев хөөрэнэ.

Һүүлэй мэдээгэ­эр, Буряадта 280 мянга гаран толгой хонид тоологдоно. Уласаймнай Заса­гай газар тооень хоёр дахин олошо­руулха түсэб та­бина. Хүдөө ажа­хын болон эдеэ хоолой сайд Даба-Жалсан Чирипо­вэй мэдээсэһээр, һүүлэй табан жэл­дэ ганса хони үсхэбэрилгэдэ 280 сая түхэриг шэглүүлэгдээ. Энээнһээ гадна эл­дэб янзын грантын ашаар туһаламжа үзүүлэгдэнэ.

Үзэсхэлэндэ олон хүндэтэ айлшад ерээ. Оро­дой Хүдөө ажахын яа­манай департаментые даагша Харон Амерхано­вай хэлэһээр, манай гүрэн хони үсхэбэрилгөөр түрүү хари гүрэнүүдтэй адли хүгжэжэ байнхай. Энээндэ Буряадай ажахынууд ехэ нэмэри оруулна гээд тэрэ тэмдэглээ.

«Хэды тиигэбэшье, ураг­шаа дабшаха хэрэгтэй. Мя­ханай, нооһоной шанар шэнжые дээшэлүүлхэ гэһэн түсэб бидэ урдаа табинхайб­ди», - гэжэ Харон Амерханов мэдүүлбэ.

Ямаад баһа харалганда хабаадаа

Урдаа табиһан зорилгону­удаа бэелүүлхын тула хони үсхэбэрилгын үйлэдбэри олон бэрхэшээлнүүдтэй дайралдана. Даба-Жалсан Чириповэй хэлэһээр, тэдэ­ниие дабажа гарахаар. Тус үзэсхэлэнэй удаа Буряад Ула­ста 2025 он болотор хонин ажахы хүгжөөлгын түсэл зо­хёогдохо юм.

Борис БАЛДАНОВАЙ гэрэл зурагууд