​Һэргээхэ гэhэн hэдэлгэнүүдни

Жара мянгата Жалбаага - элинсэг абамни

Һасаранай Буладай дурадхаһан гэрэл зураг

Юундэ манай нютагта огто таарахагүй мал үсхэбэрилнэ гээшэб гэһэн бодол Зүблэлтэ засагай үедэ тархидамни ходо ородог һэн. Гаргашань ехэ, олзо барииса гэжэ үгы шахуу. Үбһэ тэжээлэй дуталдаа һаа, бүри гарзатайшье гэхээр. 1970-аад онуудта гантай жэлнүүд боложо, Буряадтамнай мал олоороо туража үхөө һэн. Жэшээлхэдэ, Үдын совхоздо 1974-1975 онуудта 30-аад гаран мянган мал хохидоо. Ганса эхэ хонидһоо 10 мянганиинь үхэһэн байна. «Yргүүлжэ үхэһэн үхэрнүүдшье олон байгаа», - гэжэ тэрэ үеэр совхозой ахалагша зоотехник ябаһан Влас Халматов мүнөө хөөрэдэг. 

Урданай мал «ула» болгоод… 

1950-яад онуудай һүүл багһаа 1980-яад онууд болотор, урданай буряад мал «ула» болоо, бултыень үгы хэхэ хэрэгтэй гэһэн дээрэһээ бууһан захиралта-үүсхэлые нютагаймнай ноёд тодон абажа, бэелүүлжэ шадаа. Мянгаад жэлдэ бүхэдэлхэйн хүн зониие эдеэлүүлжэ, ундалуулжа, хубсалуулжа байһан нютаг малые үгы хээ. Тэрэ сагта Буряадай толгойлогшоор хорёод жэлдэ А.У.Модогоев хүдэлһэн. Холые хаража шадахагүй хүн байшоо. Буряад мал, хэлэ бэшэг үгы хэһэн, завод болон фабрикануудые нээжэ, ородуудые олоор асараад, буряад зоной хуби нютагтань үсөөн болгоһон, буряад арадай заяа доройтуулһан хүн гээшэ. «Баруун Европын «соёлжоһон» мал асаржа, һайхан, һаруул малай байшангууд соо амтатай, элбэг, бэлэн эдеэ хоншоортонь асаржа эдеэлүүлээд, малшадаа, таряашадаа «хүдэлмэришэд» гэжэ нэрлээд, зоноо садхаахабди, дүүрэн түгэс хубсалуулхабди, жаргуулхабди. Мүнөө үеын хүнүүд Диваажанай орондо (коммунизмда) байха. Буряад хэлэн хэрэггүй болохо, бүхы дэлхэй дээрэ ганса ород хэлэн үлэхэ», - гэдэг һэн. Иимэл түрын бодолго бэелүүлхые оролдодог байгаа. Теэд тэрэ ажал ябуулгань ганса хохидол асараал даа. Буряад арад өөрын мал, хэлэ бэшэг үгы тооной болоо. Мүнөөнэй толгойлогшод энээниие һургуули болгон абажа шадаа һаань, ехэ һайн байгаа. «Тэнэг хүн өөрын алдуу дээрэ, ухаатай хүн хүнэй алдуу дээрэ һурадаг» гэжэ хэлсэдэг ха юм. 

Мал ажал – шуһан соомни 

1980-яад оной эхеэр намайе Иисэнгын совхозой захирал дарга болгожо табяа. Тиихэдэ одоол һанаһанаа бэелүүлхэ аргатай болоо һэм. Үнинэй бодожо ябаһан бодолни гэхэдэ, буряадайнгаа яг нютаг малаа һэргээхэ гэһэн бодол һэн. Юундэ иимэ бодолтой байгаа хүмбиб? Минии элинсэгүүдни хэдэн үе малшад, баян хүнүүд байһан. Элинсэг абыем жара мянгата Жалбаага гэжэ нютагаархидынь нэрлэдэг һэн. Тэрэнэй хүбүүн Бааһата баханхай гэжэ зондоо нэрлүүлдэг, тоо томшогүй малтай байгаа. Мүнгэеэ Эрхүүгэй «Медведчиково» лонходо хэдэг байгаа. Хэжэнгын дасанай Согшон дуганайнь хайлашоод байхада, хэдэн мянган түхэриг ба эбэрээ хатаһан зуугаад сарнуудые үргөө һэн гэлсэдэг. Мүнөө сарнууд гэхэдэ, жэлһээ үлүүтэй, ехэдээл һаа, хоёртой болоод, мяхан болошоно гээшэ ааб даа. Саашань тэжээхэ арга шадалнай үгы ха юм. 

Бааһатын хүбүүн Һасаран, минии нагаса баабай, Хубисхалай һүүлдэ нюдарган гүүлээд, ходо мүшхүүлһэн, мүрдүүлһэн, шорондошье хаагдаһан. Тиимэһээ дайнай эхилхэтэй сасуу һайн дураараа гансата дайнда мордошоо. Дайнай эхинһээ дүүрэтэр юрын сэрэгшээр байлдаанай дүлэн соогуур ябаһан. Тиигэбэшье элүүр мэндэ бусаһаниинь гайхалтай. Юрын сэрэгшэд, илангаяа ород бэшэ хүнүүд үни удаан бүтэн бүлеэн ябадаггүй байгаа ха юм. Бага ябаад, ород хүбүүдээр хаа-яа наншалдахадамни: «Ородһоо үнэн сэхэ хүн үгы», - гэжэ хэлэгшэ һэн. Дайнай һүүлдэ колхозой түрүүлэгшэ ябаһан. Һасаранай үхин, Бүүбэй эжымни, хониндо нэгэ хэды хүдэлһэн. Мал ажал шуһан соомни байна гээшэ ааб даа. Тиимэһээл бэлшээриин буряад мал тухай бодолнууд тархи соомни ородог байгаа ха. 

Олоной ашаар 

Гол ажалайнгаа хажуугаар, үндэһэн буряад малаа һэргээе гэхэдэмни, совхозой бүхы шахуу ажалшад дэмжээ һэн. Илангаяа совхозой ахамад ветеринар ябаһан Сэрэн-Доржо Будажанаев бүхыгөөрөө оролдоо. Хожомынь Сэрэн-Доржотой, сагһаа урид наһа баратарнь, үндэһэн буряад мал дээрэ ажал хээ һэмди. Ахамад агроном Александр Булхаров, ахамад нягталан бодогшо Анна Олейникова, отделениин дарганар Жаргал Дылыков, бригадирнууд Виталий Олейников, Алтан, Сенцкын МТФ-гэй малшад, адуушад Далай Эрдынеев, Баяр Базаров, үхэршэд Ёндон Мункуев, Баяр Хуриганов, хонишод Бата-Мунко Будаев, Владимир Цыденов, жолоошод Баяр Сультимов гээд олон даа. 

БИП СО РАН-гай Семён Бартанович Помишин, Арнольд Кириллович Тулохонов, Госплемобъединениин Леонид Фёдорович Хардаев, БГСХИ-гай Андрей Цыренович Балдуев, Борис Инкереевич Имыкшенов аргагүй ехэ туһа хүргөө. 

Буруушаагшад байгаа

Тиихэдэ энэ хэрэг буруушаадаг хүнүүд баһал олон һэн. Тэдэнэй нэгэн Яруунын намай хорооной нэгэдэхи дарга Боросгоев нилээн ехэ һаад хэһэн. Буряад орониие толгойлһон ехэ дарга Беляков ба бэшэшье ноёд, хүдөө ажахын яаманайхид, удаадахи толгойлогшонор ехэхэн һаад ушаруулаа даа. Иисэнгын совхозой захирал богонихон саг соо ябаһан үедөө бүтээжэ шадаһан, үрдиһэн хэрэгни гэхэдэ, Иисэнгын адуун һүрэг сооһоо буряад адуу танижа, илгажа абаад, шэнжэлгэ гаргуулаад, амяараа үүлтэр баталуулаа, дансатай болгоо һэм. Харин үндэһэн буряад хони бии болгохо талаар ехэ ажал эхилээд байтарнай, аймагай намай хорооной ехэ дарга намайе ажалһаамни гаргаад, олоһон хонидыемнай бултыень мяханай комбинат тушаажархёо һэн. Совхоздо прокуратураар нарин шанга шалгалта хүүлээ. Шалгалтын һүүлдэ аймагай прокурор намда иигэжэ хэлээ һэн: «Ши намайе хүлисыш даа! Аймагай ехэ даргын захиралтаар шалгалта хээбди. Хазагай юумэ олоогүйбди. Нэгэшье сагаанай юумэ эдиһэн байгаа һаа, түрмэдэ орохо байгааш. Эндэһээ түргэн ябаа һааш, дээрэ ха». 

Уридшалаад хэлэһүү - үүлтэрэй хэрэгээр Москвада ябахадаа, академик Василий Андреевич Морозтой уулзадаг байгааб. Нэгэтэ намда тэрэмни хэлээ һэн: «Булад, наһан соомни намайе зургаа дахин түрмэдэ хааха гэһэн хэрэг эмхидхэгдээ һэн. Социалис Ажалай Баатар болоһоноймни һүүлдэ иимэ һэдэлгэнүүд болёо». Тиихэдэнь минии бэрхэшээлнүүд нохойн наадан ха даа гэжэ ойлгооб.

Багшанарни 

Нютагаа, Хэжэнгэеэ ерэхэдэмни, аймагай «Сельхозхимия» гэһэн нэгэдэлэй түрүүлэгшээр табяа. Сэхыень хэлэхэдэ, аргагүйгөөр доройтошоһон нэгэдэл байгаа. Тиигэбэшье бултанай эбтэйгээр хүдэлһэнэй ашаар жэлэй туршада хүл дээрээ бодоо. Техникэ шэнэлэгдэжэ эхилээ, ажалшад һайн салин абадаг болоо. Тииһээр байтараа, хари гүрэнүүдтэй холбоотой болообди. Энэ урагшатай ажални хадаа минии багша Цыремпил Ширабдоржиевай аша гэжэ һанагшаб. Дээдэ һургуулиин һүүлдэ талаан боложо, юһэн жэлэй туршада Yдын совхоздо Цыремпил Жигжитовичэй ударидалга доро хүдэлжэ, ехэ һайн һургуули гарааб. Юушье мэдэхэгүй аад, хамараа үргэнхэй залуу мэргэжэлтэн хүдөө ажалда ерээд байхадамни, ёһотой сэсэн багшанар намайе хүн болгоо. Техникын талаар Дамба Балбарович Лхасаранов, зоотехникын талаар Влас Константинович Халматов, хүнүүдтэй харилсалгын талаар намай дарга Николай Дугарович Ламханов дүршэлөө дамжуулаа. 

Нютагаа бусаалган 

Нэгэ хэды жэл болоод, «Сельхозхимиин» хүсэд батаар хүл дээрээ гараһан хойно ажалшадаараа хамтын суглаан дээрэ үндэһэн буряад хони абая гэжэ хэлсээ һэмди. Арсаһан хүн үгы һэн. Тиигэжэ Иисэнгэдэ эхилһэн ажалаа нилээд хойшолуулаашье һаа, үргэлжэлүүлхэ аргатай болооб. Хүдөө ажахын эрдэмэй доктор Семён Помишинтай Хитадай Үбэр Монголой Хүлэн Буйр аймагай Шэнэхээн сомоной буряадуудта ошожо, хонидыень харуулһыемни, одоол ёстой буряад хонин гэжэ таняа. Ямар ехэ талаан боложо, Шэнэхээнэй буряадууд хонидоо ондоо үүлтэртэй холижорхёогүй, сэбэр шуһыень сахижа, мүнөө болотор байгаа гээшэб гэжэ ходо һанадагби. 

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)