1373
Баргажанай аймагай Лугшахаан һууринай музей соо Гомбо Цыдынжаповай өөрынь бэшэһэн зарим дурсамжанууд үлэһэн байна. Тэндэһээ нэгэ хэһэг - танай анхаралда.
Баргажан гол баян даа!
Баргажан гол Буряад нютаг соогоо эгээл һайхан газарнуудай нэгэн. Улаан-Үдэ, Шэтэ, Эрхүү эндэһээ 500 гаран километр холо. Октябриин хубисхалай урда баргажан буряадууд ондоо тээхи газарнуудаар тиимэшье холбоотой бэшэ хадаа эндээ, гол соогоо, амяар амяарханаа байжа һураһан байгаа. Хада уулаар Верхнеудинск, Шэтэ хүрэхэнь аргагүй хүшэр байгаа ха юм, далайгаар Эрхүү хото ошоходо - баһал бэрхэ. Демократическа үзэл бодолтой зон, декабристнуудһаа эхилээд, большевигүүд хүрэтэр, Баргажанда хоёрдохи нютагаа олоо.
Баргажанай тужа тайга ан гүрөөлөөр баян, тэдээн соонь үнэтэй сэнтэй булган, хэрмэн, халюун, хандагай гэжэ байгаад элбэг. Байгал далайн гол мүрэнүүд соо загаһан мүн лэ олон: дэлхэйдэ мэдээжэ омоли, тула, хилмэн гэхэ мэтэ. Газар дороньшье хэды баян гээбши, Ципиканай, Королоной алтан эндэ тэндэһээ улад зониие, наймаашадые, элдэбын зайгуул барнаагуудые хорхойтуулаад татадаг байгаа бшуу.
Гомбо Цыдынжапов - СССР-эй арадай зүжэгшэн
Алтан гэр барихаб
Энэ хирэдэ, 1905 оной майн 3-да, буртаг тужа соо, газар оёортой модон гэртэ Баргажанай уездын Уланай сомоной Лугшахаан нютагта эмшэ ламын бүлэдэ би, Гомбо Цыдынжапов, түрөөб. 12 үхибүүдһээ гурбамнай амиды үлөө, нүгөөдүүлнай арбатайһаа 33 наһан болотороо бурхандаа харяа.
Баабайн ажахы гэхэдэ, гурбан үнеэн, хоёр гунжан, арбаад хонид, морин гүүн хоёр. Талха (шэниисэ) хахад десятина таригша һэмди, яарса, обёос - осьмушка. Гурбан ряд хартаабха ургуулхабди, үбһэ сабшахадаа, зуугаад бухал абагша бэлэйбди.
Табатайдамни гэртэхимни намайе хубараг болгожо (ламын һурагшаар) үгөө. Би тэрэ үдэр һайн һанадагби. Эхэдээ ехэл мээхэй байгааб, энэ хүнгүй байжа шадахагүйб гэжэ бодохош. Бүхы бии юумэмни - эхэ байгаал даа. Ехэ болоод, эжыдээ алтан гэр баряад, гансахан амтатай саахараар эдеэлүүлхэб гэжэ һанагша һэм...
Эхэhээ хахасаха саг ерэбэ даа. Тэрэ үглөөгүүр эжым эртэ бодожо, пеэшэнээ түлеэд, самовараа табиба. Би баһа бодобоб. Нюур ба гараа угааһан болоод, пеэшэнэй хойно орожо уйлааб. Эжым намайгаа тэбэреэд хэлээ: “Ши һурахаяа ябахашни. Юунэй түлөөб гэхэдэ, намайгаа хойто наһандамни алтан гэр соо оруулхаш. Бишни тэндэ һайханаар байхаб, хэзээдэшье үбдэхэгүйб, садатараа эдеэлээд, гоёор хубсалаад байхаб”. Би эхынгээ үгэ бүхэндэнь этигэдэг хадаа, уйлахаяа болёод, үгыень шагнааб. Самоварнай бусалаа.
Газаа үүр сайба. Эжымни сай уулгаад, хэзээнэй хатаһан прянигаа гаргаба. Таба-зургаан прянигуудые хадагалаад байгша һэн. Тоотой үдэрнүүдтэ прянигаа хухалаад, хахадыень намдаа үгэхэ. Мүнөөдэр бүхэли пряник барюулаа. Иигэжэ минии эжыһээ ябалганай саг эхилээ. Наран дээрэ гараа, шубуухайнууд өөрынгөө ёохор дуулана. Хүршэ гэрнүүдһээ зон тугалнуудаа, хурьгадаа гаргана. Тэдэнь талада гараһан сасуугаа ехээр гүйжэ байжа хүхилдэнэ. Тэдэниие хараад, минии түрэл баргажан дайдаар дахинаа ехээр харайлгаха дурамни хүрөө. Хэды дахин эжыгээ дахан гүйгөө гээшэбиб даа, алирһа гү, али сайгаа шанаха нохойн хоншоор түүхэдэнь...
Нютагай һайхан байгаали, ой тужын хадагалаһан һонин-һонин шэдитэ юумэнүүдые һанахадаа, тархимни эрьеэ. Түрүүшын айлшан бидэн тээшэ ерэбэ. Минии эхэ яһала хүндэмүүшэ хүн байгаа. Манай гэртэ эдеэнэй шэрээдэ ондоо хүнэй һуугаагүй гараашые һанадаггүйб. Мүнөөдэрнай илгаатай – намайе дасан хүргэжэ байгаа ха юм. Хоёрдохи сай уулганда хүршэ айлнууд хуу баран сугларба даа. Энеэн байжа хөөрэлдэхэдөө, намда һайнаар һурахыем үреэгээ. Минии эдэ үгэнүүдые шагнахада, досоомни бүри муу болоо, уйлахаһаа нааша болооб. Иигээд лэ минии гэрһээ ябаха саг ерэбэ. Гүйжэ ошоод, эжыгээ тэбэреэд, уйлажа мэдээб.
Эжым намайгаа таалаад, хэлээ: “Ши яахадаа уйланаш? Бү уйла – сээртэй!”. Арай гэжэ бэеэ баряад харахадам, эжым нюдэд соо баһа уһан байгаа. Намайе ооголоо. Эжыдээ няалдаад байнаб. Халаадынь хүшэр хүндэ хүдэлмэриин хүлһөөр анхилна. “Намдаа халаадаа үгыш”,- гээд, эхэһээ эреэб, үнэрыень мартахагүйн түлөө. Эжым халаадаа тайлаад, намдаа үгөө. Би тэрээнииень тэбэреэд, гэрһээ гарааб. Ахамни двуколко хүллөөд, намайе дээрэнь үргөөд һуулгаа. Бидэ ябабабди. Айлшад бидэниие хараад үлөө, эжым гансаараа хэрэнсэй дээрэ байгаашыень һананаб.
Хонхын дуун угтаба
Манай болдогтой-ялдагтай харгы уһаар элбэг Баргажан гол дахаад ябана. Паром дээгүүр Баргажанай уһаар дүүрэн хоёр һалаа гараад, Хүнтэйн тала дээрэ гарабабди. Урдамнай заха хизааргүй дайда, наранда халаһан агаар соо элдэбын зэрэлгээн-маряан харагдана – энээнһээ боложо, Хүнтэйгөөр ябаһан зон, үхэр мал ниидэһэн шэнги үзэгдэхэ юм байна. Аяар холо үльгэр домогто ороһон суута, дуута Бархан уулын саһата малгай харагдана. Доронь тойроһон хүхэборо үүлэнүүд Бархан үндэрэй бүдүүн хоолойень шарфаар уяһан шэнги харагдана. Хүнтэйһөө доошоо буухадамнай, аяар холо Сагаан-нуурай (Баргажанай) дасан харагдаба. Сагаан нуур хужараар баян хадаа иимэ нэрэтэй болоо бшуу даа. Дасан гурбан дабхар, дээрээ ганжартай тула угаа ехэ гэр шэнги үзэгдэнэ. Хүрэжэ хажуудань ерэхэдэмнай – хэншье газаань үгы. Абяа шэмээгүй. Гансахан дасанай алталмал дал дээрэ һүрөөтэ луунуудай аман соо үлгөөтэй хонхонуудай дуун зэдэлнэ. Тэрэ абяан бүтүү - нэгэ юумэ нюуһан шэнги дуун гарана.
Минии багша болохо Мункуев Содном гэжэ хүнэй гэртэ ороод, ахамни хэлээ: “Би танда дүү хүбүүгээ асарааб”. Багша намайе хубарагуудай гэртэ оруулаа, тэндэнь 11 хүбүүд байгаа. Бидэндэ сай уулгаа. Теэд ахамни двуколко дээрэһээ хүнжэл, дэрэ намдаа һарбайгаад, гэртээ тэхэрибэ. Би байха гэртээ үлэбэб.
Шэнэ байдалдаа үшөө һураагүй байхадамни, намайе багшада ерэхэ гүүлээ. Модоор хэгдэһэн соголик гэжэ нэрэтэй хайрсаг намда барюулаа, утань - 50, үргэниинь - 10-12 сантиметр. Нээгдэдэг хабхагтай. Тэрээн соо - түгэд хэлэн дээрэ “Үзэглэл”, Будда бурханда хандаха мүргэл. Эдээниие үзэжэ байхадаа, би юушье ойлгоогүйб, багшын хэлэһэн абяануудые хойноһоонь лэ дабтахаш. Тэрэнээ бүхэли үдэрөө дабтахаш-дабтахаш, үглөөнь багшадаа шалгалта тушаахаш. “Тарабарска абяан” гэжэ досоогоо нэрлээб.
Шалгалтаяа тушаажа шадаагүйб
Гурба һара “тарабарска абяануудые” үзөөб, тиигэбэшье шалгалтаяа тушаажа шадаагүйб. Түрүүшынхиеэ ехээр сохюулбаб. Энэ тамаа хэһэн сагни гурбан жэл соо үнгэрөө. Гансахан эхымни халаад намайгаа абараал даа. Би тэрээнээ багшаһаа, хубарагуудһаа нюухаб. Унтарияа хуряахадаа, хуу орёогоод, уяагаар уяад, стеллаж дээрэ табидаг байгаабди. Тиигэбэшье нэгэтэ би үзэхэгүй юумэеэ үзөөлби даа. Муухай үнэрэй гутахада, юумэнүүдээ задалжа нээгты гээд багша захираа. Эхымни халаад обёорходоо, сухалынь ехээр хүрөө. Намайе шэхэнһээмни бажуугаад, иишэ-тиишэ сохин байжа шэрээ. Тииһэн бэеэрээ, намда эгээн сэнтэй эхымни халаад гартамни барюулаад, Аргата гол дээрэ ошоод, уһан соо хаюулаа.
Һөөргөө ерэхэдэмни, боро хараан болоод байгаа. Сохюулһан бэемни угаа ехээр үбдөө. Удаан бартаагай хажууда байгааб. Аяар дээрэ һара, “Долоон үбгэд” яларна. Хаа-яа һүниин шубуудай дуугарһан абяан дуулдаха юм. Энэ абяа шэмээгүй байдалда хаана байгаашыем һануулһан мэтэ дасанай хонхонууд жэнгирээ. Би теэд унтахаяа ошобоб.
Дасанда байхадаа, түгэд эмнэлгын зарим арга мэдэхэ хүнүүдэй хүсөөр заа-зуу түгэд хэлэ, хайшан гээд хүниие аргалха тухай мэдэдэг болооб. Юһэтэйдөө өөрын клиентнүүдтэй болооб. Тиигээшье һаа, хайшан гээд дасанһаа тэрьелхэб гэһэн хүсэл намайе хэзээшье орхёогүй...
Лариса БУДАЕВА, Баргажанай аймагай Лугшахаан нютагай Гомбо Цыдынжаповай нэрэмжэтэ музейн ударидагша
Цыренжаб ЧОЙРОПОВ буряадшалаа
(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).
