​Буян хуряалгын «халуун хаhа»

Жаргал Дугданов

Буддын шажанай “Даши Чойнхорлин” ехэ һургуулиин дид-захирал, Ивалгын дасанай лама Жаргал Дугдановтай мүнөө гараад байһан буянта һара, мүн һаяын болзорто ерэхэеэ байһан обоо тахилгын хаһа тухай хөөрэлдөө хэһэнээ уншагшадайнгаа һонорто хүргэхэмнай. 

- Жаргал багша, “буянта һара” гэһэн ойлгосын удха тайлбарилжа үгыт даа. 

- Бурхан багшын мүндэлһэн, гэгээрһэн, мүн нирваан олоһон үдэрнүүд энэ һарада тудадаг юм. Жэлэй дүрбэдэхи гү, али зунай эхин һара болоно. Түбэдүүд Сага Даваа гэжэ нэрлэнэ. “Сага” гээшэнь тэнгэриин мүшэнэй нэрэ юм. Үшөө энэ мүшые санскридаар “вайшакха”, пали хэлээр – “весак” гэжэ нэрлэнэ. Харин буянта һарые түбэдөөр “Бумжур Даваа” гэжэшье нэрлэнэ. “Бум” гээшэнь “100 000” гэһэн тоо болоно. Буддын шажантанда шухала удхатай гурбан ушарай тохёолдоһон энэ һарын туршада үйлэдэһэн буян 100 000 дахин үрэжэдэг гэжэ тоологдоно.

- “Буян” гэжэ үгэмнайшье буряад изагууртай бэшэ ха юм. Тиимэ бэзэ?

- Тиимэ. Минии тухайлхада, санскрит хэлэнһээ абтаһан үгэ. “Һайн үйлэ” гэһэн удхатай “пунья” гэжэ үгэ бии. Түбэдүүд нэгэ бага ондоогоор үгүүлдэг: “бунья” гэхэ. Түбэд хэлээр дамжан, буряадта ороһон санскрит үгэл даа. Гадна “буян” гэжэ үгые “һайн үйлэ” гэһэн удхаарнь лэ олонхи зон ойлгодог. Нүгөө удхань хадаа “габьяа” болоно. Жэшээлхэдэ, үхибүүтэй боложо ядаһан залуу зоной ламада ерэхэдэ: “Буянтнай хүсэнэгүй”, - гэжэ харюусаха. Тиихэдэнь “үри бэе мүндэлүүлжэ үндылгэхэ габьяада хүртөөгүй байнаб” гэжэ ойлгохо ёһотой. 

- Ойлгосотой. Буянта һара тухай хөөрэлдөөндөө бусаял даа. Буддын шажантанда шухала удхатай гурбан ушар нэрлэбэт. Теэд тэдэмнай 3000 жэлэй саана болоһон үйлэ хэрэгүүд ха юм. Тиимэһээ саг болзорынь тодорхойлжо гаргахань хэсүү ёһотой. 

- Зүб лэ даа. Мүнөө үедэ Бурхан багшын мүндэлһэн үдэрэй талаар хэдэн һанамжа дэлгэрэнги. “Зунай эхин һарын шэнын 7-до түрөө” гэжэ зарим зон тоолоно. Энэдхэгэй нэгэ бүлэг ламанар “түрэһэн үдэрынь шэнын 8-да” гэжэ тунхаглана. Зүгөөр гэгээрһэн үдэрэйнь талаар бүгэдэ һанал ниилэдэг юм – “шэнын 15-да бурхан болоо” гэжэ баталагданхай. Тэрэнь буянта һарын гол үдэр болоно. Бүхы дасангуудта Дончод хурал хурагдажа, 1000 тахил үргэгдэдэг юм.

- Та Энэдхэгтэ шажанай һургуули гараһан ха юмта даа. Тэндэхи зон буянта һарые яажа үнгэргэнэ гээшэб?

- Би 5 жэлэй туршада Гоман дасанда һураха үедөө адаглаһан юумэмни гэхэдэ, буянта һарада ламанар дасанһаа огтошье гарангүй, мүргэлөөл хээд байдаг һэн. Шухала хэрэгэй болоо һаань, гадуур ябажа, бүтээл хэхэ хэдэн ламанар тодорхойлогдохо. Теэд тэдэнэр дасанһаа гараашье һаа, ондоо тээ хонохо эрхэгүй бэлэй. Эдихэ, ууха юумэниинь энэ үедэ танюуһатай байха – масаг бариха, мяха огто эдихэгүй. Хуралнуудаа үнгэргэхэ, гороо хэхэ. Юрэнхыдөө, манайхиһаа тиимэ ондоо бэшэл даа. Түбэдүүд буряадуудһаа юугээрээ илгаатайб гэхэдэ, Бурханда шүтэнэб, һүгэдэнэб гэжэ нюудаггүй, бүри заримдаа һайрхан һагад байхал даа. Харин манайхин ламые гэртээ залаһан аад, газаа гаража, сэржэмээ үргэхэдөө, эшэһэн, айһаншье шэнги байдаг.

- Залуушуул лэ тиигээ юм аабза?

- Гансашье залуу зон бэшэл даа. Совет үедэ өөдөө болоһон хүнүүд мүнөө болотороо, хуушан засагай хорюулые мэдэрһээр гэжэ һанадагби. Жэшээлхэдэ, “1970-аад онуудаар намайе хубараг боложо, дасан ошобо гэжэ мэдэхэдээ, хүнүүд шулуугаар шэдээ һэн”, - гэжэ нэгэ лама хөөрөө бэлэй. Ахамад, дунда наһанай зон дасан ерэхэдээ, хэрэгээ бүтээлгээд лэ, юушье асуудаггүй гэжэ ажаглалта хэнхэйб. Магад, бүхы юумэ мэдэхэ байхадаа тиигэнэ. Харин мүнөөнэй залуушуул лэ шажанай асуудалнуудаар ехэ һонирходог болонхой.

- Буянта һарын үедэ уншаха тарни гэжэ бии гү?

- Бурхан багшын тарни – “Ом муни муни маха муние сууха” – уншаха хэрэгтэй. Тэрэниие уншахадаа, “юрын мэдэрэл, юрын бэе, юрын ухаагаа Бурхан багшын мэдэрэл, бэе, ухаан болгонобди” гэжэ зальбарна гээшэт. Гадна һунажа мүргэбэл һайн. Аба эжыһээ бэшэ ондоо хүнэй урда үбдэгөө һэхэрэн уна гээ һаань, дураа гутаха ха юмта. Тиимэһээ Бурхан багшын урда һунажа мүргэхэ гээшэ “бардам сэдьхэлээ дараха” гэһэн удхатай. Мүн буянта һарада гороо хэхэ хэрэгтэй. “Гороо хэхэ” гээшэ дээдэ буян гэжэ тоологдодог. Эдэ бүхы һайн үйлэнүүдтнай 100 000 дахин үрэжэхэ. Гадна буянта һарын туршада бэеэ нарилжа, мяха эдихые тэбшэхэһээ гадна, архи, тамхи хэрэглэнгүй байгаа һаа һайн.

- Гадна буянта һарада обоо уулануудаа тахижа эхилдэг ха юмбибди. Энэ ёһо гуримай удха тухай хөөрэжэ үгыт даа.

- Обоо гээшэмнай дэлхэйн эзэнэй, сабдагай ордон гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Обоо гол түлэб хада уула дээрэ оршоно. Тэрэнииень гурбан хубида хубаажа болохо. Хормойһоонь тэн хүрэтэр – ордоной һуури. Тэндэнь элдэб найр, эрын гурбан наадан мэтэ эмхидхэгдэнэ. Харин уулын ташалангай тэн хахадһаа дээшээ орьёл хүрэтэр гурим ёһололнууд бүтээгдэхэ газар, тэндэнь субарга, бунхан бодхооходошье болоно. Харин уулын орьёл дээрэ обоологдоһон шулуунууд лэ “тэнгэри тахиха газар”, “сабдагай ордон” гэжэ тоологдоно. Теэд сабдагууд гансал уулын орьёл дээрэ бэшэ, тала газарташье, уһан соошье байрладаг юм. Тэдэ эрэ, эмэ гэжэ илгархаһаа гадна, сагаан, хара гэжэшье байха. Эрэ сабдагууд гэхэдэ, нэн түрүүн Агнууриин 13 тэнгэри болоно. Мүн нэрэ соонь “Баабай”, “Хаан” гэхэ мэтэ үгэнүүд дайралдаа һаань, эрэ сабдаг гэжэ ойлгохо болонобди. Харин Ута наһанай табан эгэшэ дүү Охин тэнгэри, 12 Бата Охин тэнгэри гэхэһээ эхилээд, нэрэ соонь “Эжы”, “Хатан”, “Хүгшэн” гэхэ мэтын үгэнүүдэй байбал, эмэ сабдаг гэжэ тоологдоно. 

- Газар уһанайнгаа эзэд сабдагуудые хүндэлхэдөө, юу үргэхэ ёһотойб?

- Эдэмнай Сансарын хүрдэһөө мултаржа гараагүй гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Тиимэһээ архи, тамхи мэтын зүйлнүүдые үргөөгүй һаа дээрэ. Энээн тухай Табадугаар Далай ламашье хэлэһэн байдаг. Хэрбэеэ архи, тамхи асарбал, тэрэнээ дууһан үргэхэ ёһотой. Юундэб гэхэдэ, ламанар тэрэнииетнай Сансарын хүрдэһөө гараһан бурхадта зорюулжархина бшуу. Харин газар уһанай сабдагуудые һүөөр, сайгаар, шэхэр бообоор, будаагаар хүндэлөө һаа дээрэ. Мүн обоо тахилгада үсөөн хүнэй ерээ һаа, сабдагайнь хүсэн буурадаг гэжэ тоологдоно.

- Теэд мүнөө жэл коронавирус гэлдээд, обоо уулаяа олоороо тахихамнайшье хэлсээтэй болоод байна бшуу. 

- Мүнөө жэл нютаг нютагай ламанар өөһэдөө обоо тахиха талаар мэдээсэл үгэхэ ёһотой. Олон зоной сугларжа болохогүй һаань, нютагай ахамадууд, хүндэтэй хүнүүд обоодоо гаража, үргэлөө хэхэ юм аабза. Үшөө нэмэжэ хэлэхэ юумэн гэхэдэ, обоо тахиха үедөө Сансарын хүрдэһөө гараха тухай зальбарха бэшэ, боро юрьеэнэйнгээ хэрэгүүдые бодожо, тэдэнээл шиидхэхэ талаар сабдагуудһаа үршөөл, хайра гуйха ёһотой.

- Буянта һарын үедэ Ивалгын дасанда хуралнуудһаа гадна, ямар юумэнүүд түсэблэгдэнхэйб? 

- Дасанаймнай Согшон дуган баригдажа байна гэжэ мэдэнэт. Тэндэ заларха 1000 бурханай барималнууд бүтээгдэжэ байна. Энэ нангин хэрэгтэ хабаадажа, буян хуряаха аргатайт гэжэ “Буряад үнэн” сониной уншагшадта мэдүүлхэ байнаб. 

- Зай, һайнта даа, Жаргал багша. Асуудалнуудтамнай тодо харюу үгэһэндэтнай баяр хүргэнэбди. 

Гэрэл зураг facebook.com

ЭНЭ СЭДЭБЭЭР УНШАГТЫ:

Арюун үйлэеэ арьбажуулая