1512
Арадай аман үгэһөө һабагшатай буряад-монгол түүхэтэй холбоотой “Далан долоон домог” гэһэн урилдаан уншагшадай дунда соносхогдобо. Барга буряадын баатарлиг “Тоолиһоо” “Шэлэн Галзуу баатар” үльгэрые шэнэ барга Зүүн Хушуунай уласай сангай таряалан, мал ажалайн талбайн үльгэршэ, дууша, баряаша, дархан Хии Сүрэн үбгэнэй хэлэжэ үгэһые Пунсэг Ванжил найруулан бэшээ, сэтгүүлдэмнай дамжуулаа.
Урдын буряад хэлэнэй удха баялиг, түүрээхэ маяг гайхалтай. Манай мэдээжэ үльгэрнүүдтэй сасуулаад үзэхэдэ, байгуулгань гол түлэб адлишуу байбашье, уута ханза соо хадагалаатай үгэнүүд ирайн гараад ерэнэ. “Хоншон будислаагаар дагадхуулжээ”, “Еэлиин сагаан торые үбэрлөөд...”, “Мориниинь тэбэг шэнги тэнсэжэ”, “Тэнгэриин одхон тахинаас...”, “Энгэтэл, хорин табин толгойтой”, “Хамаг муу, һайнаар дамнуулжархеод...”, “Хуйлажа, хуйлажа, хурабшын тэды болгожо...”, “Би эрилшэн байна”, “Хамнажа, балбашажа хаянаби”, “Дэндэлжүүлэн гаража байжээ”, “Эрбэлжээхэн бэетэй, эртэгэр гуулин хоншоортой”, “Орой дээрээ оонин хоер эбэртэй” гэхэһээ эхилээд, урданай һонирхолтой үгүүлэлнүүдые түүбэрилэн бэшээ һаа, олон даа.
Үльгэрһөө хэһэг дурадхая:
Һуумал юһэн ханатай,
Собоо юһэн уняатай,
Субад шэрэ шэгэдхээтэй,
Дэмбүү торгон дээбэритэй,
Хамба торгон хаяабшатай,
Хадай магнаг туургатай –
Иимэл һайхан урда харша байгуулжээ.
Эмээл дүүргэхэдэнь,
Хаанай яһаар хүреэлжэ,
Загаһанай яһаар эреэлһэн
Хүрин зандан эмээл дүүргэжэ,
Далан лангай ташуур тааруулжээ.
Хэрэм хашаа байгуулһаниинь –
Баруун талын хаалгандань
Барас зүриие зогсоожо,
Барас зүриин дээхэнүүр
Багагүй дайсан магадгүй гээд,
Банчин Богдоор дагадхуулжээ.
Хойтол талын хаалгандань
Хоёр луу зогсоожо,
Хоёр лууень дээхэнүүр
Хоротол дайсан магадгүй гээд,
Хоншон будислаагаар дагадхуулжээ.
Зүүн талын хаалгандань
Зүрии барасые зогсоожо,
Зүрил барасын дээхэнүүр
Зүггүйл дайсан магадгүй гээд,
Зүрхэн тарниие бисалгажээ.
Урда талын хаалгандань
Улаан луу зогсоожо,
Улаан лууень дээхэнүүр
Үстэй дайсан магадгүй гээд,
Уншалгын тарниие бисаалгажээ.
Тэнгэриин һомые магадгүй гээд,
Түхөө хуягаар хүреэлүүлжэ,
Тэнэг дайсан магадгүй гээд,
Алтан лэ хуягаар хүреэлүүлжээ.
Аюулта дайсан магадгүй гээд,
Алтан лэ утаһаар торложээ.
Тойроһон хэрэмэй дундань
Тэнгэриин сагаан шататай,
Түүнээрээ тэнгэридэ гаража,
Юһэн юһын наян нэгэ
Торложо мүргэдэг юумэ байжээ.
Үльгэрые дүүрэн хэбээрынь уншаха гэбэл, энэ дугаар һэхэжэ үзыт.
Галина Базаржапова-Дашеева, «Байгал» сэтгүүлэй эрхилэгшэ
