​Бүхэшэгүй зулын гэрэл

Тус согсолбори бүридхэжэ, ном болгохо зорилго урдаа табихадаа, буряад угсаатанай Ази түбиин энгэр дээгүүр хэдэн зуун жэлнүүдэй хугасаа соо зүүн баруун тээшээ, урагша хойшоо һүндэлэн, өөһэдынгөө тайбан байдалай түлхюур бэдэрһыень хөөрэхэ һэдэлгэ хээгүйб. Түүхэ, хэлэ бэшэг шудалдаг эбэртэй һүүлтэй эрдэмтэд энээн тухай үни бэшэһэн гээшэ. Тиимэһээ тэдээнэй тогоон руу дахяад юрын сэтгүүлшэнэй үлыһэнэй үлүү гэжэ һанагдана.

 Зүгөөр буряад үндэһэтэн һүүлэй зуу гаран жэлэй хугасаа соо Монгол Улас түрэтэй ямар холбоо барисаатай байһан бэ гэжэ олондо һануулхада үлүү бэшэ. Мүн 1900-гаад онуудай эхинһээ 1920-ёод гаран онууд болотор Хаанта Россиһаа, хожомынь Зүблэлтэ Холбоото Уласһаа буряадуудай ямар шалтагаанаар 4 удаа дараалан Монгол руу нүүһэн тухай түүхын баримтануудта түшэглэн, олондо һануулхада боломоор байха байна.

Гадна 1920-ёод онуудта Монгол гүрэнэй хүгжэхэ ябадалда горитой хубитаяа оруулалсаһан буряад сэхээтэнэй нэрэнүүдые дурдамаар. 1933 онһоо 1940-өөд онууд болотор Монгол гүрэндэ түрэ засагай зарим дарганарай үүсхэлээр үргэлжэлһэн хардалга мүрдэлгэн, хамалган хаалган, тэрээндэ ехээр хохидоһон Монголой буряадууд тухай хөөрэмөөр байна.

Энэ шалтагаанаар хэды олон буряад үндэһэтэнэй алтан амияа үгөөшье һаань, түрмэ шорондо хүн шэнжэеэ алдатараа зобоошье һаань, амиды үлэгшэдынь үндэһэ бүхэтэй алтарганадал, үхэлэй һабарһаа мултаран, аша зээнэрынь бусад монгол туургатанаараа эб хамта нэгэдэн, Бүгэдэ Найрамдаха Монгол Уласайнгаа бата түрыень мандуулхын, хүсэ шадал, һүр һүлдыень дээшэлүүлхын түлөө шармайн оролдонод. Тэдэнэр ажамидаралай али бүхы һалбарида өөһэдынгөө абьяас бэлиг, хурса ухаагаа, үнэншэ сэбэр үзэл бодолоо, хүсэл зоригоо элсүүлэн хүдэлжэ, амжалтын баяр амсаһаар үнинэй. Гүрэн түрын хүтэлбэридэшье, хүдөө ажахын, промышленностиин үйлэдбэридэшье, эрдэм болбосоролой, соёл урлалай, элүүрые хамгаалгын, бэеын тамирай һалбаринуудташье Монголой буряадуудай туйлаһан амжалтануудаар олоной омогорхомоор.

Энэ номдо уран зохёолой онол арга хэрэглэгдэбэгүй. Юрын лэ сэтгүүлшэн – минии зарим танилнууд тухай бэшэһэн дурсалга, зураглалнууд, хөөрэлдөөн оруулагдаба. Али нэгэ хүнэй ажаябуулга элирхэйлһэн тобшо намтар ба тэрэнэй зохёохы дүрэ дурадхагдаха. Мүн солото, мэдээжэ хүнүүдэй нэрэнүүд һалбари һалбаряар үгтэхэ.

Хүндэтэ уншагшад! Эдэ бүгэдые та олондо тунхаглахын тула олон ном һудар, саарһа дансануудтай танилсагдаа. Илангаяа буряадуудай түүхэ тухай ахайд шарайд омогой Дугаржавын Дамдинжав гэгшын бэшэһэн «Монголын буряад зон», Шэнжэлхэ Ухаанай түүхын университедэй хүндэтэ профессор Цэдэвийн Цэрэн гэгшын «Буряадуудын дүрвэлт, тэрнийг хэлмэгдүүлсэн тухай асуудалд» гэжэ номууд энэ согсолбори бүридхэхэ хэрэгтэм ехэ туһатай байба. Үшөөшье олон дэбтэрнүүд хэрэглэгдээ. Энээн тухай тунхаглагдаха.

Монголой буряадууд тухай согсолбори нэн түрүүлэн Ородой Холбоото Уласта ажаһуугаа шуһан түрэл маанадта зорюулагдана. Ушар юуб гэхэдэ, оломнай тэндэ ажаһууһан аха дүүнэр тухайгаа мэдэсээр хомор. Үнгэрэгшэ зуунай 40-өөд онуудһаа 90-ээд онууд болотор бидэ Хитадай Шэнэхээндэ, хүршэ Монголой Арадай Республикада ажаһуугаа түрэл саданар тухайгаа эндүүгээршье үгэ алдахаа айдаг байгаабди.

Харин Монголой буряадууд «буряадби» гэжэ мэдэрхэеэ таһа нюудаг һэн ааб даа. Мүнөө хүршэ хоёр гүрэнэй арадшалгын замаар хүгжэжэ байхада, хэн хаана ямар түрэлтэйгөө үнихэнэй нюухаа болинги. Тиимэһээ Монгол Уласай һалбаран хүгжэлгэдэ ехэ хубитаяа оруулһан, оруулжа ябаа хүнүүдэй намтар, хуби заяан тухай һонирхон уншаха байһандатнай найданаб. Нэмэжэ хэлэхэдэ, минии Монголой бүхы буряадуудые мэдэхэгүй байhамни эли. Тиимэhээ үшөөшье олон мэдээжэ зон номдо оронгүй үлөө ёhотой. Хойшонхи залуу үетэн, түүхээр hонирхогшодой энээниие хүсэлдүүлхэ байhандань этигэнэб.

Батожаргал ГАРМАЖАПОВ