​Һарата һүниин үльгэрлиг

Зүүн тээһээ шугылиг эрид хабсагайтай, баруун тээһээ таряалангай талмагар талмайтай хуһалуур тээшээ Цыден- Ешэ яаралгүйхэн алхална. Арбан табанай һарын толондо ялалзан сайбалзаһан саһан, сэнхирлэн сэнхэгтэһэн оршолон ямар нэгэн үльгэрлиг орониие һануулһандал. Энэ үзэгдэлһөө һарган һүрдэһэндли мэдэрэл досоонь түрэжэ, ондоо түби соо орошоод ябаһандал...

Бурхандаа мордоһон Буда абынь хөөрэдэг байһан домогууд энэ сэнхир оршолон сооһоо ниидэн ерээд, сэдьхэл соонь уурхайлшаба хаяа? Нарайхан дальбараануудтал далияа һэрсэгэнүүлнэ... Сүлөөдэ ниидэхые һанана гү, али олондо өөһэдыгөө мэдүүлхэ гэнэ гү?

Япон дайнда шалгараа

...Нэгэтэ абань газааһаа гайхалаа бараһан, сошордуу шэгтэй орожо ерээ бэлэй.

- Юун болоо гэжэ һананат? Хүүдинсэдээ галаа унтараагаад, зэр зэмсэгээ гуримшуулан табяад, үүдэеэ замагдаад гэртээ харижа ябатараа юундэшьеб эрьежэ хараха дуран хүрөө. Гайха-гэлы... Утаанай соргоор улаан гал бушхажа, сорьежо байбал. Гүйжэ ошоод, үүдээ нээгээд харан гэһэйм нэгэшье улаан сог үгы, хуу хара, намдуу. Гараад өөдөө хараһам, баһал намдуу. Хэндэ хэлэхэбши, түбһэн хүндэ хэлээ һаам, ухааниинь һамуураа гэхэ. Дарханай юумэн нюусатайхан даа. Сөөхэр баатарһаа гарбалтайбди гээ һаа, урдын элинсэг, эртын хулинсагнай эрьежэ бидэнээ, дархаа хээд бусана бэшэ аал...

Үбгэнэйнгөө үгэ бүхэниие өөгшөөдэг Сэбэг-Дулма абаһаар үгэлбэ:

-Задалжа барахагүйш даа, замбиин нюусые. Гал тахилаа шим зүб лэ хэдэг байнаш. Дархашуул ехэл хүсэнтэй холбоотой гэжэ дэмы хэлсэдэггүй. Сайгаа уужа уушхарыш даа.

Цыден-Ешэ газаашаа гүйжэ гараад, хүүдинсэ тээшэ шэглэбэ. Сөөхэр баатар, магад, дархалжа байгаагүй юм аа гү? Теэд сорогор соргоһоонь ямаршье утаа гаранагүйл.

“Юрэ бусын юумые хүн бүхэн харахагүй. Обёорхо онобшотой нюдэн гэжэ байдаг”, - гэжэ аха захашуулай хөөрэлдэжэ һуудагые Цыден-Ешэ һанажархиба.

Үбэлэй һүниин утада зуухын дэргэдэ үбгэд, хүгшэд гааһаяа һорон, уг унги, зэргэшээ дэлхэй, урдын зон тухай хөөрэлдөө үүсхэдэг бэлэй. Галай дүлэн ошотон, тас-няс лажаганан, хөөрөөень дэмжэһэндэл дэгжэхэ. Мүнөө һанахадань, эдэ аха захатайшуул хэды хайратайб даа. Цыден-Ешэ хүн бүхэнэйнь шарайе, зугаалха маягыень, угайдхадаа нюурайнь уршалаа зурлаае һанахадал гэнэ. “Бү яара. Харгын заяа һайхан бодол асарха” гэһэндэл хүл доронь саһан шаршаганана.

Харгын заяа... Буда абань заяа һайтай хүн байгаал даа. Азатай ангуушан, мэргэн дархан.

Ехэ нарин ангуушан байһан, эмэ буга, һогоониие хэзээдэшье хороохогүй. Хангайн баялиг гамтай, олошоржо, үдэжэ байг гэдэг һэн. Абамни ехэ зүрхэтэй хүн байһан гээд би арбаадтай ябаад ойлгоо бэлэйб. Зүүн Голдо, Нүүшэгэлдэ хашараг мал хаража байгаабди. Малдамнай баабгай ороо, үхэрнүүдэй зариман газаагаа гүйлдэжэ ерээ. Өөрөө заһажа нарижуулһан бердаанхаяа абаад, баабаймни гүйжэ гараа һэн.Түрүүшын һомонһоо тудажа унагаагаа. Би абадаа ехэ һанаагаа зобожо, урдаһаань гүйжэ ошоод асуунаб:

- Баабгайе алаа гүш?

- Баряаб, - гээд, хэлээ бэлэй.

Үнэндөө, алаа гэһэн үгэ шэхэндэшье, һанаандашье хажар ха юм даа. Минии аба хэрэгтээшье, хэлэндээшье болгоомжотой, иимэ нарин хүн байһан.Тиин баабгайнгаа мяхые жэжэдхээд, Үлэгшэн хүрэтэр отог отогоор хубааһан юм. Тарган томо баабгайн толгойдо нохоймнай хусажа һалаагүйень эли һанадагби.

Дайнай үедэ ороной зүүн хилэнүүдые хамгаалаа, япон дайнда ябаа. Зунай ааяма халуун соогуур Ехэ Хингааниие ябагаар дабаһан тухайгаа хөөрэдэг бэлэй. Амарха, ами абаха зуураа нэгэтэ ан агнаад, хэдэн гүрөөһэ нэгэ мүһэн олзолоод орожо ерэхэдэнь, нүхэдынь ехэл гайхалсаа. Сэрэгэй-полевой кухнида олзоёо тушаагаа, командирынь урмашаа, магтаа.

“Будуухамнай, агныш даа”,- гээд, дуратайгаар эльгээдэг болоһон ха. Нэгэтэ Үбэр Монголоор ябаад, дасан харажархиба ха. Ошоод ерэхэм гэхэдэнь, командирынь арсабагүй. Автомадайнгаа затвороо абаад, дасанда орожо зальбараад, адис абаа. Үбэр-монголойхидтой хэлэеэ ойлголсожо хөөрэлдэхэдэ, угаа аятай, торосолгүй байгаа һэн гээд дурсадаг бэлэй. “Хайшаа ондоошог шарайтай, үндэр хамартай хүн гээшэб”, - гэлсээ ха тэдэ ламанар. Үнэндөөшье, абам нэгэ заа ородшуу түхэлтэй һэн шарайдаа.

Манжуурай талаар алхалжа ябатараа, хүлнүүдынь холоод дохолшоо. Бидэнээ хооллуулдаг хүмнай хохидохонь гээд, мори саг дары үгэһэн юм. Энеэдэтэйшье үзэгдэлнүүдые хөөрэдэг һэн. Обоохой газар гэрнүүд соо байдаг хитадууд дайралдадаг һэн ха. Тэрэ үеынгөө эгээл үгытэй зониинь байһан юм бэзэ. Ород сэрэгшэд үе- үе болоод, хүлэйнгөө ореолтонуудые хаяад, шэнээр һэлгэдэг байгаа. Тэдэ орёолтонуудыень һуурин зон саг дары суглуулаад абашаха. “Юу хэлээ гээшэбта, хитад зон гээшэ үгы юумэнһээ эд бии болгодог зон ха юм. Үглөөдэртөө энэ орёолтотнай эд болгогдоод, дэлгүүр дээрэ худалдагдажа байха. Иимэ нарин алмалтатай арадтай хадаа гүрэнииньшье түргэн хүгжэдэг”, - гэлсээ ха.

Нэгэ газарта хүүргэ тэһэршөөд, абамни одоошье шандааһа шадалаа харуулха баатай болоо һэн. Түүдэг ехээр носоогоод, нүүргэһэ гаргажа ерээд, хүүргын түмэр хэрэгсэлнүүдые (сүндэрөөбхэнүүдые гээд хэлэдэг һэн) бүтээжэ, хоорондонь хабсаруулан бэхижүүлһэн байха юм. Энээниие мэтэр түргэн, шууд хэжэрхихэдэнь, дайшалхы нүхэдынь дахинаа гайхалдаа. “Япониие илаһанай түлөө” медаль үнэн бодотоор энгэртэнь ялараа, хара хүлһөөрөөл олоһон даа.

Бүри багаһаа холын зайда ямаршье юумэнһээ айлтагүй ябажа һурашаһан Цыден-Ешын сэдьхэлдэ үбэлэй һүниин харгы үнэтэ дурсалгануудые һубарюулан мүндэлүүлнэ.

Уг изагуур...

Уг изагуур соо ажабайдалда һургаал боломо юумэ оломоор лэ гээшэ.

-Ye сагай холо ойронь хамаагүй. Зуун жэлшье үнгэрэг. Урдын юумэ ула хэзээдэшье болоогүйл даа. Аршаантан аймагай зургаан хүбүүдэй хүн бүхэниинь туд бүридөө өөр тухайгаа дурдалга үлөөгөө. Жэшээлбэл, Булба гээшэ Хонгорой дабаанда модон соо шэлүүбэ хараад хэлэһэн ха:“Эб эреэхэн, аб алюухан, сүр сүрмэгэрхэн хадань хайрлаад, дайрангүй орхёоб”. Ангые ямар һайханаар зураглана гээшэб. Нүхэдтэйгөө агнажа ошоод, сай шанахаа түхеэржэ байхадань,“Удаган һамгамни (үнэхөөр удаган һамгатай һэн) түрхэмүүдһээ хэшэг асараад байна. Битнай абаад ерэһүү”, - гээд, аяар хэдэн арбаад модо газарһаа сайн шанагдатар түйсэтэй тоһо абаад хүрэжэ ерэһэн ха. Зайе иигээд ахиха, хэмнэхэ гээшые мүнөө үедэ халан абахын аргагүйшье һаань, тэрэ шадабари ухаамнай оньһон техникэ руугаа шэлжэн орошонхой гээшэ гү?

Энэ угтамнай ухаатай сэсэн бэринүүдшье байһан. Һөөмөөнэй хоёрдохи һамган Субади тухай дурсалганууд үлөө юм. Далай хүбүүнтэнтэйгээ Монголдо нютагжажа байтараа, нэгэтэ Субади хэлээ ха: “Бидэ, буряадууд, Сагаан хаанай албатад ха юмбибди. Эндэ саг хүндэрхэ янзатай байна, налог татабаринь даашагүй болохонь гү? Нютагаа ябая”. Далай тоонтодоо үргэн дэлгэр ажаһуугаа. Харгыда ойрохон һуудаг һэн ха. Жаргал һамганиинь долоон тамгын тогоон соо ходо мяха шанажа, ороһон хүн тэбшээр мяханһаа хүртөөд лэ гарадаг байгаа.

Һөөмөөни Үбгэнэй Сэнгэ санаартан хашалганай сагай тулажа ерэхын урда нүхэдтөө үгүүлһэн ха: “Саг сагтаа гэдэг, манай зула һүнэжэ, шэнэ засаг бадаржа байна. Зэдын оёорһоо шулуу абаад үзыта. Энэ шулуун дундаа нороод байна гү? Юуншье гээ һаа, юумэн хубилхаа болёо. Би гэртээ харихам”.

Гэртээ ерээд, борсо, шара тоһо бэлдэжэ, һэеыдэ орёогоод, арһан һураар үһээдэ үлгөөд, буутай зоной ерэхые хүлеэжэ байһан гэхэ. Үдын Байшангай түрмэдэ ороод байхадаа, сугтаа һууһан санаартандаа хэлэбэ: “Та юу бодонот? Минии һанамжаар, манай хоёр нюдэнэй шэргээшье haa, юумэн хубилхаяа болёо. Тиимэһээ энэ һүни би ябахам”. Тэрэ һүниндөө потид (һүнэһэеэ залаха уншалга) бүтээгээд, үглөөдэрынь бэень хүрэшөөд һууһан гэхэ. Энэ ушар тухай һүүлдэ амиды гарасалдаһан нэгэ лама хөөрэжэ үгэһэн юм ха.

Талаан болоходоо, анхан хубараг ябаһан хүн милиционер болоһон байжа, амбайе һайса туршаһан ха. Олон ном урдаа табяад, эдэ мүрнүүд ямар ном сооһооб гэхэһээ эхилээд, асуулта хээ. Эгээл һүүлдэ жадхын ном харуулхадань, “Энээнииетнай гартаашье абахагүйб” гэһэн. Иигэжэ албатад ламбагайе тушаагаагүй, Улаан-Үдэдэ асараад, үйлсэдэ орхижорхиһон. Теэдшье бэеэ нюуха шадабаритай тула заримдаа нэгэшье хүндэ харагдахаяа болишодог – иимэ шэдитэй байгаа.

Аршаантанай һайн талые дурдабал, Хонгор уулые эгээл түрүүшынхеэ эдэнэрэй үри һадаһан Согто тахиһан юм. Тиимэһээл Согто Хонгор уула гэжэ нэршэһэн.

...Одоошье Хуһалуурайнь эжы, абатаяа хэзээ нэгэтэ байһан хуушарһан хара гэр, саанахи амбаарнуудынь бүрин харагдаба. Һүниин зоргоор иимэ зам гаталжа гараһаниинь – харуулшан Дамба үбгэжөөл халуурааб, эм асаржа үгыш гэжэ хүнээр дамжуулһан байгаа. Цыден-Ешэ машина бэдэрхэ гэжэ оролдоогүй, анхан янзаараа өөрынгөө «унаада» найдажа, арбаад модоной зайе гаталба ха юм.

Үбэлэй һарата һүнитэй ханилжа ерэһэниинь сэнтэй даа, абатайнь холбоотой үнэтэ дурсалгануудай бууһаниинь буянтайл даа.