Амгалан hайн ябахатнай болтогой, нютагаархид!

     Хэн хэмнэйшье хадаа эхэ эсэгын дали дороhоо гаража, ажабайдалай замда гарахадаа гү, али түрэл нютагhаа холо хариин газарта ябахадаа хэн ябаhанаа, ямар уг изагууртай байhанаа, элинсэг хулинсагайнгаа ямар хүнүүд байhан, хэнээрэнь омогорхожо, хэнhээнь жэшээ абажа ябаха тухайгаа бодолгото болодог гээшэбди. Тиимэhээ олон түмэн хүн зоной гүн соогуур шумуул мэтэ ябахагүйн тула хүн гээшэ түрэл арадайнгаа, түрэhэн нютагайнгаа түүхэ намтарые мэдэжэ ябахаhаа гадна уг гарбалайнгаа үеhөө үедэ дамжагдан, үргэлжэлүүлэгдэжэ ябаhан таhаршагүй холбоо барисаанда өөрынгөө ямар аша үүргэтэй байhан тухайга мэдэхэ уялгатай гэжэ бодогдоно.
    Минии тоонто нютаг – Гэгээтэй, Зэдын аймагта. Манай Гэгээтэй нютаг –сартуулай юhэн голой дундахи талмайе эзэлжэ байдаг гол юм. Гэгээтэй нютагай хойто бэедэ Хонгор уула оршодог, урда захадань Хатан уула гэдэг халзан толгойтой нэсэгэн хада бии. Тэрэ хоёр уулын хоорондуур, хабтагай ногоон намаг голтой Гэгээтын гол горход урдажа, Зэдэ мүрэндөө шудхан ородог юм.
     Урда сагта сэрэгэй үймөөнhөө тэрьедэжэ ябаhан хүнүүдэй Бургалтайн голhоо гараад, зуун гүбээ гаража ябахадань наран гаража, урда тээнь байhан гол нютаг сэлмэжэ, гэгээржэ байhан юм гэдэг. Теэд манай нютагые гэгээржэ байhан хадань – «Гэгээтэй» гэжэ нэрлэhэн юм гэдэг. Манай Гэгээтэй нютагта эртэ урда сагhаа нааша монгол, түгэд эрдэмтэй хүнүүд нилээд олон байhан. Тэдэ эрдэмтэй хүтэлбэреэр Сартуул дасан баригдажа, эрдэмтэй ламанар олон болоhон байгаа. Цэгээтэйн хүреэндэ гол ехэ дасаниинь Цогчон дасан гэдэг алтан дээбэртэй, хоёр хонхотой, мянган алтан бурхадтай, ганжуур, данжуурай дүүрэн ботинуудтай байhан юм. Тэрэ хүреэндэ 80 тохой зэд гууляар бутээгдэhэн Майдар бурханай дуган, Чойрой хуралай дугантай, Диваажан, Гандан, Шандагай дугануудтай, Дойнхорой хуралай Цамай дугантай, Ехэ Цамай хубсаhа, басагануудые хадагалдаг дуган байhан, Номой дуган гэхэ мэтэ болоод аймагай дуганууд олон байhан юм. Жэл бүхэндэ зунай сагта Цам, Майдар гарадаг байгаа. Тиимэ ехэ дасан хүреэндэ Түгэд-Монголhоо, Хитад Энэдхэгhээ ехэ-ехэ эрдэмтэн ерэжэ, ноёд, гулваа, тайшаанар сугларжа, гүрэн түрын хэрэг зоригоор ажал ябуулжа, хурал мүргэл хэдэг байгаа. Хорёод гаран оной үеэр, Монголой ехэ ноёдууд Сүхэ-Баатар, Чойбалсан гээшэд ерэhэн гэдэг. Түгэдэй ехэ эрдэмтэд ерэжэ, Лун-Ван табижа, номнол тараажа, хурал мүргэлые ехээр хэдэг байhан гэдэг. Гэгээтэйн дасанда эмшэ, гүрэмшэ, жодшо, тарниша-домшо мэргэжэлтэй ламанар олон байhан. Мүн эди-шэди харуулдаг, hомо гүйлгэдэг, догбо-жадха хэдэг, hэлмэ-хутага зангидан уяжархидаг шэдитэй ламанар байhан. Мүн ном эрдэм ехэтэй, дээдын зиндаа, эрэмбэ ехэтэй габжа, hаарамба, дооромбо ламанар нилээд олон байhан гэдэг. ХIХ зуун жэлэй эхеэр Гэгээтын дасан Сартуулай гол хүреэн байhан байгаа.
     Эдэ ушарhаа Гэгээтэй нютагай түүхэ намтар, домог дурасхалнууд ехэ байгаа. Гэгээтэйн дасанда түгэд болон монгол номой эрдэмтээшье олон, иимэ зиндаатай хүнүүдшье ерэдэг байгаа. Энэ дасандаа Ганжуурай 108 боти, Данжуурай 225 боти ехэ гунгарбаан соо залаатай байhан гэдэг. Тиимэ шухаг эрдэмэй номууд гээшэ ойро хаанашье үсөөн байгаа.
   Угай бэшэгүүд, домог түүхэ бэшэгдэдэг, тэмдэглэгдэдэг hэн гэхэ. Зүгөөр тэдэниинь 1930-аад оной шэрүүн сагай үедэ галдагдахань галдагдажа, үгы хэгдээ. Гэбэшье зарим тэды үбгэд хүгшэдтэй хөөрэлдэжэ, заа зуухан юумэ мэдэжэ болоно гэбэл, жэшээлхэдэ, Гэгээтэй нютагта зээрдэ азаргын сартуул, салжууд, уряанхан, үшөө тиихэдэ Сагаатай, Намаг hууринуудhаа зөөжэ ерэhэн табангууд угай уг гарбал тухай мэдэжэ болоно.
    Мүнөө сагта Сартуул Гэгээтэйн дасанда барилга мүнөө болотор ябуулагдана. Шиирэтэй лама – Аркадий  лама. Гэгээтэйн захиргааны Гулваа – Александр Дабаевич Бадмажапов.
  Манай Зэдын аймаг дээшээ дэбжэжэ, жаргалтай 85 жэлэйнгээ алтан ойе угтахаяа байгаа. Сурхарбан наадаяа үнгэргөөхэ ёhотой байгаа. Теэд 2020 ондо бүхы бүмбэрсэг дэлхэйгээр короновирусы үбшэн ябажа, найр нааданаа угтаагүйбди. Энэ жэлдэ манай Гэгээтэй нютаг 90 жэлынгээ ойн баяраа угтажа, манай ажалай ветерануудта,  нютагай зондо амжалта туйлахыетнай хүсэжэ,  амарые хүргэжэ байнаб. Булта бэлигтэй, дүүрэн жаргалтай, амгалан hайн ябахатнай болтогой, нютагаархид!