Уужам тэнюун Уртамни

Ганжарбын гэгээнэй мүндэлһэн гайхамшаг буянтай нютагайнгаа,

Халюун сэнхир хаялгатай хабтагай сагаан Уртынгаа,

Хамба хилэн хормойтой хаан буурал Мануухайнгаа,

Уняар татан манарһан уужам тэнюун Тэнхэхынгээ,

Уяхан хүхын донгодоһон Онон хатан эжынгээ,

 

Хүлөө шоройдон унаһан хүйһэн холбоо тоонтынгоо

Солынь дээшэнь үргэжэ шүлэг дуундаа магтанаб,

Хүрьһэн дээрэнь хүльбэржэ хүсэ шадал гуйнаб,

Үбдэг дээрээ һэхэржэ улзы хадагаар хүндэлнэб.

 

Холын Монгол ороной Хаан Хэнтэйн үндэрһөө

дошхоноор харайжа харьялан бууһан,

тала газараар номхоноор урдаһан,

домог сууда ороһон, дуун соо мүнхэрһэн

Онон хатан эжын номин хүжэ эрье дээрэ,

Тэнхэхын обоогой хормойдо урган һалбарһан

Урта нютаг Үбэр - Байгалай хизаарай,

Могойтын аймагай зүүн - урда зүгтэ оршодог.

      Хонгор бага наһандаа ашата эжынгээ альган дээрэһээ буугаад, зөөлэн хүрьһыень гэшхэжэ, зүлгэ ногоон дээрэнь хүл нюсэгөөр наадаһан, эльгэ зүрхэндэмни аргагүй дүтэ, хүйһөөрөө холбоотой,  минии нангин тоонто нютаг юм. Наһан соомни намай дүнгэжэ, одо заяаемни өөдэнь үргэһэн обоо уулымнай эзэд, нютагаймни сахюусад!

Наранай элшэдэ эршэтэй долгёороо туяаржа, һарын толондо мүнгэн хашарһаар ялалзан, жэлэй дүрбэн сагта аршаан уһаараа олон амин зониие, адуу мал ундалуулһан Онон мүрэн - Хатан эжы, олон сая жэлдэ номин уһаяа мэлмэрүүлэн, Номгон далай руу тэгүүлэн урдадаг.

Урта нютагайм талын домог, таагдаагүй нюусанууд түүхын гүн соо үлөө даа. Уужам талань агууехэ Чингисхаанай сэрэгшэдэй сүлхэ моридой туруугаар гэшхүүлһэн байжашье болоо аалам. Нүүдэл байдалтай буряад - монголшуудай хаһаг тэргэ хахинуулһан, эшэгы сагаан һэеы гэрээ табижа буусалһан, табан хушуу малаа адуулжа ябаһан, ая гангын хоншуухан үнэрөөр анхилһан, унайн утаагаар утагдаһан хилганата сагаан тала.   

 Уртын Үндэрһөө эхилээд, адагынь Онон мүрэн хүрэтэр туласа ерэдэг ута хүндые Урта гэдэг. Монголой ута  гэһэн үгэһөө Урта гэжэ нэршэһэн тайлбаритай.

Урта нютагай дэбисхэр дээрэ 1929  ондо түрүүшын хамтын ажахы тогтоһон юм. " Улаан - Одон " гэжэ нэрэтэй, нэгэтэшье нэрэеэ һэлгүүлээгүй, мүнөө болотор зандаа. Хамтын ажахыда манай абанар, эжынэр хүдэлжэ, хүдэр бата һуури байдал зохёоһон намтартай. Урта нютагайм зон ажалша бүхэриг, тэсэбэритэй, урин налгай, хүндэмүүшэ абари зантай. Хэлэһэн үгэниинь шэгнүүртэй, хэһэн ажалынь шанартай, хүхирүү үгы, даасатай, даруу түбшэн зотой нютаг даа. Нютаг нугынгаа нэрые дээрэ үргэһэн, гүрэнэй шанда хүртэһэн ажалай баатарнууд - таряан далай долгилуулһан таряашад, хун сагаан хонидые арьбалһан хонишод, һаба һуулгаар дүүрэн һүн далай урдахуулһан һаалишад, нэрэтэй солотой уран зохёолшод, багшанар, бэшэшье мэргэжэлтэд олон юм даа.

Агууехэ Эсэгын дайнда ами наһаяа алдаһан сэрэгшэдтэ, дайнай хатууе бэе дээрээ үзэһэн ба ара талада ажал хэһэн ветерануудта зорюулһан хүшөө нютагай үргэн гудамжада тобойжо харагдана. Хүшөөгэй гранит самбар дээрэ нэрэнүүдынь алтан үзэгөөр һиилээтэй.

    Арюун агаартай, ариг сэбэр нютагтамнай ажамидаралай амин дээшээ. Адуу малаа, хони хурьгаяа тэжээжэ, ажал хэжэ - амаа тоһодожо байдаг арад зонойнгоо хүдэр бэхи, дангигар бууса хорёо, байдал һуудал харахада омогорхохоор. Нютагай захиргаан эрхимээр ажалаа ябуулжа, һургуулиин шабинар һуража, багашуул - сэсэрлигтэ, эмнэлгын газар, Соёлой байшан, номой сан, почто хүдэлжэ, малшад малаа хаража, ажабайдал өөрынгөө тогтонижоһон замаар үргэлжэлнэ.

Тоонто нютагайм дурасхаалта газар олон. Ара Халхын газарта эгээ түрүүн мүндэлһэн 5 - дахи Ганжарбын гэгээн багшын, Сумаагай Шэмэд хүбүүнэй тоонто Уртын налюурта, голой урда бэедэ юм. Тоонтодонь нэрыень мүнхэлһэн сагаан субарга үнгэрһэн зуун жэлэй жараад онуудта баригдаһан, холоһоо сайран харагдажа, хүнэй нюдэ татадаг. Холо ойрын зоной үргэжэ, мүргэжэ байдаг нангин шүтөөн юм.

     Нютагай зоной хаанашье ябаа һаань, манажа хаража байдаг Мануухайн ехэ обоо. Буряад орондо Будаадын шажан дэлгэрүүлхэеэ ерэжэ ябаһан ламанарай эгээн аха, үбгэн лама эндэ тагаалал болоһон байгаа. Аха ламаяа хүдөөлүүлээд, Манай ахай гэһэниинь, саг жэлэй үнгэрхэдэ, ябаһаар Мануухай гээд нэршээ. Нютагай зон обоогоо тахихадаа Ойдоб Гунжии Сэбээн - Доржи ахай гээд, сай, һүнэй дээжээр, сагаан эдеэн табаг, хонин төөлэй табижа хүндэлдэг гуримтай.

Тэнхэхын, Лусадай, Бон - Хаанай, Сүмбэр жабхаланай, Зүхэлтиин, Удаган толгойн обоонуудые амгалан байдал гуйжа, буян хэшэг хурылжа, шүтэжэ хүндэлдэг. Нютагаймнай дүрбэн зүгтэ Бадма Самбаава бурханай субарганууд. Хэтын хэтэдэ Уртынгаа зониие  аршалан байдаг сахюусад.

    Тоонто нютаг Уртамни, сагай түргэн урасхалда сэсэглэн һалбаржа, улам хүгжэжэ байха болтогой!

Цыцыгма Владимировна Эрдынеева