Баргажан үргэн дайдын, Бархан үндэр уулын хормойдо

Минии түрэhэн тоонто hайхан Элhэн нютагни, Баргажан үргэн дайдын, Бархан үндэр уулын хормойдо, Баргажан Хурумхаан аймагуудай хилэ дээрэ оршодог. Хүн хаана хүрьhэтэ газар дээрэ мүндэлэн түрэнэб, тэндэл тоонто hайхан нютагынь болоно гээшэ. Хүн бүхэндэ эгээн нангин, үнэтэй, сэнтэй, өөрын Эхэ орон, өөрын тоонто нютаг болоно гээшэ. Хүн хаанашье байгаа хадаа, хаанашье ябаа hаа, эхэ нютагаа, хүйhэеэ булаhан тоонто нютагаа мартаха ёhогүй. Түрэл тоонтоhоо холо газарта ябаhан байгаа хадаа, эгээн түрүүн түрэhэн үдэhэн тоонто нютагынь, гал гуламтань, эхэ эсэгэнь hанагдадаг гээшэ. Байжа байhан газар дайдамнай - Эхэ газар болоно. Эхэ газарнай бүхы дэлхэйн амитадта, хүн зондо өөрынгүөө баялигаараа ажамидарал үгэнэ, бүхы амитадай аршалагша, абарагша болоно.

Минии тоонто нютаг үзэсхэлэнтэ hайхан, тала нугаараа, хада уулаараа, гол горхонуудаараа. Баян, дэлгэр, элбэг даа, минии түрэл hайхан дайда, тоонто нютаг.

Уужам тала дайдамни

Уула хада, ой тайгатай.

Аглаг hайхан нютагни

Ая гангын анхилма үнэртэй.

Харьялан урдаhан горхонуудынь

Хадаhаа бурьялан ерэдэг,

Хангай hайхан агаарынь

Хангалтама үнэрөөр анхилдаг.

Уужам гол нугада үндэрөөр ургаhан ногооной ба hайхан сэсэгүүдэй хурса үнэр тон хоншууханаар анхилдаг. Нютагайнгаа тойроод байhан байгаалиин hайханиие гоёшоожо, шэртэн харахада гоё даа! Талын дулаахан hэбшээн нюурыешни аалихан эльбэhэндэл байдаг. Үргэн тала  газарта ургаhан, тоогүй олон хүхэ, сагаан, ягаан сэсэгүүд тала дайдые шэмэглэн, хэлэшэгүй hайханаар үзэгдэдэг.

Нютагаймни урда биидэ - Боолон-Түмэрhөө эхитэй, аалин номгон урасхалтай Баргажан мүрэн Байгал далай тээшээ тэгүүлэн урдадаг. Гол горхонууд, нуурнуудтамнай олон янзын загаhад, хада уула, хүбшэ тайгадамнай үнэтэй сэнтэй ангууд, халюун хара булган, үен ,бэшэшье ангууд олон даа.

Бүри урданhаа нааша минии Элhэн тоонто нютагни ганса Буряад дайдадаа суутай бэшэ, бэшэшье газар дайдаар, хотонуудаар мэдээжэ болоhон юм. Элhэн hайхан  нютагта түрэhэн үндэр түрэлтэ  Соодойн Сэдэн лама бултанда мэдээжэ гээшэ. Сэбэр сагаан сэдьхэлтэй, hайхан ухаан бодолтой, үгытэй, тулиhан зониие үргэлсэдэг, туhалдаг байhанииень булта мэдэнэ. Бархан үндэр уулымнай  дороhоо булаг шэнги бусалжа, бурьялжа гарадаг аршаанай эди шэдииень, Соодойн Сэдэн лама шэнжэлжэ үзөөд, хэлэhэн гэдэг: «Энэ аршаамнай, далан үбшые даража шадаха, аргалха шэдитэй аршаан гээшэ». Соодойн Сэдэн ламада зорюулжа, Элhэн нютагта, Хүнтэйн хойто бооридо, түрэhэн тоонтодонь дүтэ субарга табиhан юм. Бүхы Баргажан дайдын арад зон олоороо суларжа, мүргэдэг. Миниишье нютагай арад зон ёhо заншалаа алдаагүй, зунай эхин могой hарада, тала дайдын, дэлхэйн дэлгэрхэ үеэр, уг гарбалайнгаа анхан сагhаа шүтэжэ, мүргэжэ  ябаhан нютаг нугада, гол уhанда, орон дэлхэйнгээ байгаалиие, уг гарбалаа, түүхэ түрэлөө хүндэлжэ, обоогоо, тайлгаяа тахижа, сагаан хонёор, арзын архиин дээжэ үргэжэ, бүхы жэлдэ баян  тарган, амгалан тэнюун hайн байхаяа мүргэдэг.

Табан хушуун малнай тобир тарган ондо орохо, ногоон, ургаса элбэгээр ургаха, үбhэ хулhаар дуталдахагүй, бүхы дэлхэйн амитад гай  гасалангүй жэлээ үнгэргэхэ гэжэ байгаад hүгэдэн мүргэдэг.

Буряад хүндэ өөрын тоонто нютаг, түрэhэн бууса газар эгээл нангин газар гэжэ тоологдодог, тиихэдээ минии нютагай арад зон өөрынгөө түрэhэн нангин буусынгаа зүлгэ ногоон дээрэ хүльбэрхэдээ, тамир тэнхээтэй болоно, үбшэ хабшанhаа, муу юумэнhээ hалана, хүсэ шадал нэмэнэ гээшэ.

Залуу үеын уялга, өөрынгөө тоонто нютагаа, угайнгаа түүхэ домог мартангүй,  саашанхи үедөө дамжуулжа байха ёhотой. Түрэhэн нютагаа, түрэл түүхэеэ хүндэлжэ, залуушуулнай эрдэм бэлиг ехэтэй, хүгшэд үбгэдhөө жэшээ абажа, мүнөө үедэ угайнгаа нэрые үргэжэ ябана гээшэ. Үдэр бүхэндэ үнтэй сэнтэй заабари, захяа хэлэжэ үгэдэг үндэр наhатайшуулаа, үнэтэ hайхан угайнгаа ёhо заншалые  нангинаар сахижа ябадаг, хүгшэн аба эжынгээ hургаалнуудые мартангүй, үеhөө үедэ дамжуулжа байха ёhотой болоно.

Буряад зон мүнгэ алтые, эд  зөөриие баялигта тоолодоггүй, харин үри хүүгэд олон хадань, ёhотойл баянда тоологдодог. Үнэхөөрөөшье баян лэ даа минии Элhэн тоонто нютагни. 1966 ондо СССР орон соогоо гурбадахи hуури эзэлhэн. Айл бүхэн 10-13 үри хүүгэдые түрэдэг, тиигэжэ Гиннесэй рекордын ном соо ороhон  намтартай.

Хэр угhаа нааша минии нютаг ажалша бэрхэ, дууша зугааша зоноороо суурхаhан. Алишье үедэ,нютагаа суурхуулhан, үндэр нэрэ зэргэдэшье хүртэhэн өөрын мэдээжэ хүнүүд байhан. Нэрлэжэ хэлэхэдэ, Элhэн нютагтаа суутай, хурса эди шэдитэй Моорхооб бөө. Нютаг соогоо тон хүндэтэй, даруу зантай, ажалша, урагшаа hанаатай, багаhаа хурса ухаатай, сэсэн, нюдэн харасатай байhан.

Бар хүсэтэй Сабай баатар. Сабай баатар хүсэ тамираар тон ехэ, харбахадаа юрын хүндэ орходоо, гурба дахин холо харбадаг, мэргэншье байhан юм. Ургажа байhан шэнэhэн модо хайгаад, харбахадань, годлинь хүрэнгир шэнэhэндэ нэгэ шээтбэр шаагдаад байдаг байhан гэдэг. Сабай баатарай hэлмэнь нэгэ пуд (16 кг) хүндэ байhан.

Манай эгээн ехэ баялиг болохо түрэл буряад хэлэеэ хүгжөөхэ, өөрын hайхан хэлэн дээрээ хөөрэлдэхэ, залуу үетэнөө hургажа байха манай уялга болоно.

Үндэhэн буряад хэлэмнай

Үни холын элинсэгhээ

Үнэр баян буряад хэлэмнай

Үбгэ эсэгын hургаалhаа

Түрэл буряад хэлэгүй hаа

Түүхэ түрэлөө мэдэхэгүйш

Уян буряад хэлэгүй hаа

Уг гарбалаа мэдэхэгүйш.

 Үндэр сагаан Бархан хадаараа халхабша хэжэ, үргэн тала хүнтэйгээрээ  эльгэбшэ хэhэн Элhэн hайхан нютагни түбхинэжэ байдаг.

Ёhотойл буряад тосхон гээшэл даа! Түрэл хэлэн  дээрээ тобшогоносо хөөролдөөд, түүхэ түрэлөө алдангүй, үри хүүгэдээрээ баярхажа, үбгэд хүгшэдөөрөө омогорхожо hуудаг улад зонтой, ороhониие сайлуулжа, ошоhониие үдэшэжэ, ород буряадшье гэнгүй, хүндэлжэ гаргадаг зон юм даа.

Түрэл хэлэн, түрэhэн үдэhэн тоонто нютагнай хододоо хүгжэжэ, hалбаржа байхань болтогой!

 Маргарита Очировна Бухаева