1003
Зэдын аймагай Дээдэ-Бургалтай тоонтотой Б.Б.Буянтуев, М.М.Баинова хоёр һая редакцида орожо ерээ. Эхин һургуулида нэгэ класста һураһан хоёр юм байна. Мэдэгма Мункожаповнань Баир нүхэрэйнгөө шүлэгүүдэй дэбтэрнүүдые гаргажа харуулба.
- Бидэндээ “Вайбер” соо шүлэгүүдээ эльгээжэ, “Хүхюу буряад” соо табина. Агын, Захааминай шүлэгтэ дуратайшуултай харилсаатай болонхой. Редакцида харуулая гээд дахуулаад ерэбэб. Баир бүри багын хүгжэм дуунда, шүлэгтэ дуратай юм һэн. Багшамнай Зинаида Баировна Туртуева ехэ бэрхээр заадаг байгаа. Бүхы предмедүүд – буряад хэлэн дээрэ. Мүнөө болотор, 55 наһа хүрэтэрөө би тоонуудые буряад хэлэн дээрэ бододогби. Харин Баиртамнай хоёр жэлэй саана шүлэгүүд “айлшалдаг” болоод, амар заяа үзүүлхэеэ болёо, - гэжэ Арадай Хуралай байшангай комендантаар хүдэлдэг Мэдэгма Мункожаповна хөөрэбэ.
Нюдэндөө галтай, сэдьхэлдээ согтой хүн байба, Баир Балдандоржиевич.
- Һүниин 2-3 часта һэреэд, толгой соом бии болоһон шүлэгүүдые бэшээд абанаб. Үглөөгүүр юугээ бэшээбиб гээд лаблан харанаб. Иигэһээр 5-6 дэбтэртэй болооб. Багадаа эжытэйгээ Горихоной фермэ дээрэ байдаг һэмди. Гоё газар даа. Тэдэ үзэгдэлнүүдни түрүүшын шүлэгүүд соомни оронхой, - гэжэ Баирай хөөрэхэдэнь, дэбтэрнүүд соохи зарим шүлэгүүдыень уншаад үзэбэб.
Үнэхөөрөө, поэзиин долгилоо-һэбшээн мэдэрэгдэнэ даа. Буряад бодолой гүн сооһоо гараһан мүрнүүд. Сэдьхэлэй жэгүүр эли. Далияа дэбихээ һанаһан дальбараанууд мэтэ шүлэгүүд. Монгол ирагуу найруулагшын хэлэһээр, “Уран шүлэг эзэеэ дуудан һэреэдэг, эзэн шэнгеэрээ дууладаг, уйладаг” гэдэгтэл адли найраглал ханитай болоһоорнь Баирые амаршалая.
Тиихэ зуураа болбосорхын тула ехэ ажал хэрэгтэй гээд һэргылэе. Үгэнүүдээ мүлихэ, дабталгые зайсаха, темэеэ үргэдхэхэ, Буряадай, Монголой уран зохёолшодой номуудые олоор уншаха, эрдэмээ дээшэлүүлхэ гэхэ мэтэ. Дуунайнгаа эмжэгэн аялгые айлгангүй, дүмүүхэнээр аргадан һагад заһажа һураа һаа... Нээрээл, эмжэгэн даа, һая нара хараһан, гэхэ зуура нараар билтарһан шүлэгүүд...
Галина БАЗАРЖАПОВА, “Байгал” сэдхүүлэй эрхилэгшэ
ЖАРГАҺАНБИ
Үндэр уулын хормойдо уянгалан үндыжэ өөдөө тэнжэһэнби.
Үнеэдэй хүгжэмөөр жаргажа, үрмэ тоһондо умбаһанби.
Тахилан уулын хормойдо тангаран сэнгэн жаргаһанби,
Үнгэрһэн наһаяа тамгалан үдэр бүхэнөө зураглаһанби.
ЭЖЫДЭЭ ЗОРЮУЛНАБ
Эжы – зөөлэн үгэ,
эжы – эрдэниин бэлэг.
Эльгэ зүрхэндөө бөөмэйлэн
эрхэлүүлэн тааланалби.
Эжы – домогой буян,
эжы – эхинэй эхин.
Энгэртэтнай нэнгэн эрхэлжэ,
Эльгэндэтнай дулаасан һууналби.
Эжы – энэ наһанай хэшэг,
эжы – Бурханай хайра,
Баглаа сэсэгэй дэльбэхэн –
Бурхан Багшын бэлэг.
Эжы – элдин тоонтын эзэн,
эжы – эрьенсэг юртэмсын хатан.
Эжы – энэрхы дулаан үгэ
эжы – нангин субад һахюуһан.
Энхэрэн танаа таалахалби,
эжынгээ ашыень харюулхалби.
ЭГЭШЭДЭЭ
Эжыгээ һануулһан эгэшэтэйб - энхэ домогой харгытай.
Эльгэн зөөлэн сэдьхэлтэй, эжэл нүхэдтөө этигэлтэй.
Зондоо хүндэтэй, найдамтай заяандаа мүргэн шүтэнхэй.
Зол жаргалай харгытай, зулын гэрэл туяатай.
Угаа һэргэг һонорхон ульгам зөөлэн абаритай.
Уулын эзэдтээ мүргэлтэй
Урагшатай туһадань найданхай.
Зулаа бадараан Бурхадтаа
Заатагүй мүргэдэг заншалтай.
Жамсаран һахюуһан түшэгтэй
Жаргалай орон нютагтай.
Буян гээшэ
Бурханай мэдэлдэ –
Бүхы наһанай харгы зураатай.
Хамагай түрүүн һайхан һанаатай
Хүтэлжэ, дахуулан ябаха заяатай.
* * *
Түрүүшын багша ТУРТУЕВА Зинаида Баировнагай дурасхаалда зорюулнаб
ЭРДЭНИТЭ БЭЛЭГТЭЙ БАГШАМНАЙ
Алтан үзэгэй абдар нээһэн
Алфавит, тоогой хэшэг амалһан.
Арюун дураяа, бэлигээ олоһон
Ашата, хүндэтэ багшамнай.
Залгаа хадата нютагһаа -,
Захааминһаа адистай.
Залуу наһаяа шэмэглэн
Залан мандаа ерээ һэн.
Эжы мэтэ энхэргэн,
Эрилтэ ехэтэй багшамнай
Зорюулаал бидэндэ наһаяа,
Золоймнай түлхюур барюулаа.
Үлзы Үлэгшэнһөө эрдэнитэй,
Үнэтэ һайхан һанаатай,
Хүгтэй дорюун ябахымнай
Хүсэжэ бидэндээ үреэгээ.
Эхин эрдэмэй баялиг
Энэ наһандамнай бэлэглэһэн,
Зэндэмэниин үүдые нээһэн
Зэлэтэ нэрэтэй багшамнай.
АЛТАРГАНА
Ара хүдөөгэй амин хайра аса бүхэтэй, хурсахан.
Алтан талын буян хэшэг - аргалаар амилһан алтаргана.
Атан тэмээнэй амтан эдеэн ара талын домогхон.
Арадай дуунай дээжэнь болоһон аялга дуун - алтаргана.
Хангал талын һэбшээндэ хонин һүрэгэй шэмэгхэн.
Анханай дуран, наранай гэрэл –
Алтан талын алтаргана.
Аян замай хүгжэм мэтэ
айдар наһанай мүнхэ нүхэр.
Арбан табанай һаратай золгоһон арюун талын алтаргана.
Арадай дуунай дээжэ болоһон, агта хүлэгэй тобороон мэтэ,
Аян замтай нүхэсэжэ, аялгаа үргэһэн алтаргана.
ГОРИХОН – БУРГАЛТАЙН ГОЛ
Гүн ухаанай гэрэлтэ дурасхаал
гэнэн хонгор наһандам үлөөһэн,
Гол уһанай дээжэһээ амсаһан
Горихон үндэр уула тахиламнай.
Дуугаа эхилэн аянгалһан түүхэтэй
дууша угтаа омогорхон мандана.
Талаан бэлигээ
Таглиһаа абаһан түрэһэн тоонто нангин буусамнай.
Бугын гунигта дуугаар угтажа,
булаг аршаанай дээжээр суршэнэл.
Буянай орон болон мүндэлһэн
Бургалтайн эхин Горихомной.
Уулынгаа оройгоор һолонготой
урма зориг, хүсэл үргэһэн,
Үеын нүхэдэй үндын нүхэсэһэн
үргэн баян Бургалтай.
Найдалай торгон тайгатай,
налайһан дууша шубуудтай,
Мүльһэтэһэн уула хадатай,
мүнхын дуһалтай Горихомной.
Жэгтэй баян жэмэсэй орон
жаргалдаа баярлан урмашаа.
Хонгор дайдые хотойн эзэлһэн
хотогор баян Бургалтайн гол.
БАЯРТАЙ ДОРЮУН НҮХЭДНИ
Замай залгаа уулзуурта золгон байһан нүхэдни,
Заяа номгон байдалаа зүбшэн хэлсэһэн нүхэдни.
Хоёр харгын уулзуурта ханилан байһан нүхэдни,
Хүнэй наһанай харгыда хүтэл дабаһан нүхэдни.
Мүнгэн харгын уулзуурта мүнхэ заяатай нүхэдни,
Мянган жэлэй залгаатай монголшо домогто нүхэдни.
Буян хэшэгэй уулзуурта бурхан тахилтай нүхэдни.
Байдалаа гуримтай тэгшэлһэн баяртай дорюун нүхэдни.
ҺОНОР БОДОЛ
Гуурһаяа хурсадхажа мүлиһэн
гурбан заяагаа магтаһанби.
Гэнэн хонгор наһандаа
гэгээн түрэлөө дурсаһанби.
Угаа залгажа, үбгэдөө хүндэлэн
унаган хүлэгөө хатарта һургаһанби.
Үеын нүхэдөө дуугаар угтажа,
үреэлэй эхиндэ дабтаһанби.
Домогой дээжэ һабагшалан
дуун болгожо аянгалһанби.
Дайдын һэбшээнтэй нүхэсэн
далай буянгаа тарааһанби.
Урдаһан булагай уһан шэнги
угайм бэлиг мэгзэм мэтэл.
Уужам талын ая гангада
уулзаха бүхэндөө дохинолби.
Шэлын үндэрэй оройһоо
шанарай тунгалаг хоолойгоор
Шэрмэн зүрхэ уяруулан
Шадал соогоо дууланалби.
