Сэдьхэл минии сэлеэтэй, һэшхэл минии һэхээтэй…

Буряад арадай мэдээжэ уран зохёолшо, ирагуу найрагша Цыдып Жамбаловай түрэhөөр 90 жэлэй ойн баяр мартын 1-дэ тэмдэглэг­дэбэ. Элитэ зохёолшын бэшэһэн шүлэгүүдэй мүрнүүд буряад уран зохёолой хүгжэлтэдэ мүхэшэгүй гүнзэгы сараа үлөөһэн юм. СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, хори гаран жэлэй туршада «Агын үнэн» сониной ахамад редакторай орлогшоор ябаһан Цыдып Жамбалов бүхыдөө арба гаран ном хэблэжэ гаргаһан габьяатай. Уран шүлэгшэнэй ойн баяртай дашарамдуулан, тэрэнэй дунда хүбүүн - Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театрай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ Саян Цыдыпович ЖАМБАЛОВТАЙ уулзажа хөөрэлдэбэбди.

 - Саян Цыдыпович, та балшар бага наһанһаа буряад шүлэгэй, хүгжэм дуунай оршондо үндыһэн хүн байнат. Аба тухайгаа дурсажа байхадаа, ямар бодолнууд сэдьхэл­дэтнай түрэнэб?

- Эдир хүүгэн наһаяа дурсахадаа, ямаршье хүнэй сэдьхэлдэ ольһотой дулаахан болоо ааб даа. Эхэ эсэгын энхэргэн хараса эльгэ зүрхыемнай хододоол дулаасуулжал байдаг. Бу­ряад хүнэй жаргал эжы абын буян­гаар гэдэг ха юм. Мүнөөшье танай иимэ асуудал табихада, үхибүүн наһанайм олон бодолнууд эрьеэд ерэнэ. Аргали тоонто нютагтаяа хүйһөөрөө холбоотой байһанаа хэзээдэшье мартадаггүйб. Абаяа дахажа, загаһа агнахаяа ошоһоноо һайнаар һанадагби. Арбаадхан наһатай байгаа гээшэ гүб. Нарбагар хара үүлэтэй, һалхитай бүрхэг үдэр байгаа. Нэбтэ нороһон аба бидэ хоёрой табиһан гүльмэдэ нэгэшье загаһан тэрэ үдэр ороогүй һэн. Тиигэбэшье түрүүшынхиеэ абата­яа суг хамта загаһа хахуулидажа туршаһан би хэнһээшье жаргалтай гэртээ бусаа хүм. Абамнай хододоо сүлөөгүй - амарха забда зайгүй хүдэлдэг һэн. Гэнтэл гараһан ама­ралтын забһарнуудайл үедэ модон буу дархалжархиха, үгы һаа хоюу­лаа һуугаад, дүү хүбүүн Солбонойм дүрэ портрет карандашаар зуража, сэнгэжэ байгша һэмди. Эсэгынгээ бэшэһэн шүлэгүүдыень уншажа байхадаа, тэрэнэй эльгээһэн захяа үгэнүүдые хододоо һанажа, дурсажа байхаш. Гансал өөрынгөө хүүгэдтэ бэшэ, харин бүхы буряад арадтаа хандаһан байна гэжэ бодохоор. Тэрэ үеын олон бэлигтэй уран зохёолшод сагһаа урид энэ дэлхэйһээ халижа, хада гэртээ мордоһон юм. Манай­шье аба 51 наһандаа алтан дэлхэйтэй хахасаа һэн.

- Мартын 1-дэ абынтнай нангин дурасхаалда зорюулагдаһан ямар хэмжээ ябуулганууд үнгэрбэб?

- Агын Буряадай тойрог нюта­гайнгаа бэлигтэй уран зохёолшо­дой ойн баяр хододоол үргэнөөр тэмдэглэжэ байдаг һайхан заншал­тай. Энэ жэл хорото ханяаданһаа боложо, олон зоной хабаадалгатай хэмжээ ябуулганууд хоригдонхой гэжэ бултадаа мэдэжэ байнабди. Тиигэбэшье мартын 1-дэ Шэтэ хотын А.С. Пушкинай нэрэмжэтэ номой санда манай аба Цыдып Жамбало­вай зохёохы замда зорюулагдаһан уран һайханай үдэшэ үнгэрөө. Үбэр Байгалай хизаарай Соёлой яаман, Ородой Холбоото Уласай Уран зо­хёолшодой холбооной Үбэр Байга­лай таһаг, Забайкалиин хизаарай Уран зураашадай холбоон энэ уул­залга эмхидхээ юм. Эндэ абымнай зохёоһон шүлэгүүд зэдэлжэ, буряад дуу, хатарай тоглолто болоһон бай­на. Абымнай бэшэһэн дуунуудые залуу дуушад гүйсэдхэжэ, сугларһан айлшадай зүрхэ сэдьхэл хужарлуулаа. Агын тойрогой захиргаанай хүтэлбэрилэгшэд, абымнай хани нүхэд, уран зохёолдо дуратайшуул энэ уулзалгада хабаадалсаа.

- Зохёохы зам тухайнь олон да­хин бэшэгдэһэн, хөөрэгдэһэн бай­на. Шүлэгүүдынь уншажа байхадаа, яһалахан тоомгүй, түргэн дорюун зантай хүн байгаа гэжэ ойлгохоор?

- Багаһаань тиимэ шалюун, тоомгүйхэн хүн байһан. Дүтын нүхэдынь, нютагаархиднай хуу мэдэһэн, дуулаһан байха. Балшар­хан бага байгаад, абынгаа малаа эрьеэд ерэхыень һамбаашалжа, хадагалаатай байһан бууень гар­гажа, хэды-хэды буудаһан байдаг. Тиимэрхүү ушарнууд олон байгаа бэзэ. Өөрынгөө шүлэгүүд соошье гүлмэрхэн наһанайнгаа ябадалнууд тухай бэшэнхэй. Бурханай урда табигдаһан шэхэр хулуужа эдижэр­хёод, бурхантнай өөрөө эдеэ гэжэ һэнгэргүй ябадаг һэн. «Бурханай саахар» гэжэ шүлэгэйнгөө мүрнүүд дээрэ энээн тухайгаа дурсажа бэшэһэн юм. Нээрээшье, аргагүй тэршээ үхибүүн байжа, эжы абынгаа һанаа сэдьхэлыень нилээдхэн зобооһон байгаал ха. Үшөө нэгэ иимэ ушар эжымнай хөөрэһэн. Нэгэтэ үдэшын боро хараанаар наадаад бусаха­даа, хоёр хасарыень соо хадхажа гаранхай түмэр проволхо шэрэжэ ерээ юм. Хайшан гэжэ хасараа соо хадхатараа гүйдэг, харайдаг байһан юм гү, бү мэдэе. Заяашаниинь лэ хаража, ехээр гэмэлтэнгүй томо болоһон гээбы даа. Үхибүүн наһандань энеэдэ зугаатай тоогүй олон ушар­нууд болоһон. Тэрэ үедэ буряадууд мордоһон зоноо газарта булажа хүдөөлдэггүй, талын дунда орхёод лэ, гээгдээ гэжэ хэлэдэг байгаа ха юм. Агын үргэн тала дайдаар тархиин хохимой яһан элбэг байгаа ааб даа. Тэрэ багахан ябаһан абамнай хүнэй хохимой яһа тосхонойнгоо дэлгүүр абажа ороод, хамаг нютагаархидаа сошооһон юм. «Абаһан га­зартаа абаашажа орхи», - гэжэ хэлэ­хэдэнь, намда саахар үгөөл һаатнай, абаашажа хаяхаб гэжэ наймаашан хүгшөөтэй арсалдажа байһан гэжэ нютагаархиднай хөөрэгшэ һэн.

- Абынгаа арһан бүһэдэ, улаан бургааһанда нилээхэн хүртэдэг байгаа ёһотой.

- Үгы ааб даа. Гайхалтайнь гэ­хэдэ, нэгэшье дахин шабхадуулжа үзөөгүйб гэгшэ һэн. Удаан хүлеэгдэһэн үхибүүн байһанһаа юм гү, али ондоо ушарһаа гү - мэдэнэгүйб. Наһаараа нүхэсэжэ ябаһан нүхэдынь баһал адлирхуу абари зантай байһан. Даша-Рабдан Батожабай, Дондог Улзытуев, Жа­мьян Балданжабон гэжэ бултандам­най мэдээжэ, элитэ зохёолшодоор нүхэсэдэг һэн. Улаан-Үдэ ерэхэдээ, хонолгын гэртэ байрладаггүй - Да­ша-Рабдан Батожабайнда хонон үнжэн байдаг һэн. Дондог Улзыту­евай манайда айлшалжа ерэһые бүүр-түүрхэн һанагшаб. Цымпил ахаймни намда орходоо, томошог байжа, һайнаар һанажа абаһан бай­даг. Хүндэтэй найза нүхэдэйнгөө айлшаар буухада, абамнай буряад ёһоороо хүндэлэн угтаа бэзэ. Тэрэнэй удаа гэрэймнай урда бэедэ байдаг ой модон соогуур ябаад, тэрэ хоёр поэдүүд юугээшьеб даа хөөрэлдэжэ сэнгээ һэн гэжэ ахаймни хөөрөө бэ­лэй. Дондог Улзытуев айхабтар үндэр, хара шарайтай хүн гэжэ үхибүүн наһандам һанагдаагша һэн.

- Танай һанамжаар, абынт­най бэшэһэн хамагай сэнтэй, һонирхолтой шүлэг гэжэ байха гү?

- Яаһан хүндэ асуудал бэ. Тиигэжэ сэгнэлтэ үгэхэ аргамни үгыл даа. Мүнөө болотороо абымнай бэшэһэн дуунууд түрэл арад зонойнь дунда зэдэлжэ байгаа хадаа абьяас бэли­гыень гэршэлнэ гэхэһээ бэшэ он­доо юу хэлэхэбиб. «Эхэ тухай дуун» гэжэ олондо мэдээжэ болоһон дуу шагнаһан байхат. «Уян зулгыхан үндэр наһатай, Баян дэлгэрхэн баатар үгэтэй, Энэ дэлхэйдэ эгээл сэнтэйхэн, Энхэ мүнхэхэн эжым ган­сахан» - гэжэ үгэнүүдээр энэ дуунай түрүүшын бадаг эхилдэг. Энэ дуун түрэ хуримуудаар, найр наадан дээ­рэ, хаа-хаанагүй зэдэлжэ, дуулагдажа байдаг. Энэл даа хамагай ехэ амжал­та. Түрэл арадайнгаа дура сэдьхэл буляаха гээшэ юунһээшье сэнтэй гэжэ һанагшаб.

- Абынтнай бэшэһэн олон шүлэгүүдынь хүүгэдтэ зорюулагдаһан байна. Хүүгэдэйнгээ хүмүүжүүлгэдэ ехэ анхарал хандуулдаг байһан гү?

- Абамнай үхибүүдтээ дан шэрүүнээршье бэшэ, дан ехэ эрхэлүүлэн барингүй хандадаг бэ­лэй. Тиигээшье һаа, илангаяа бага хүүгэдтэ мээхэй байһан. Долоон хүүгэдэй эсэгэ байһан ха юм даа. Ном уншажа үндыһэн хүүгэдэй ухаан бодолынь хурса һүбэлгэн, ха­раа үзэлыньшье ондоохон байдаг. Эрдэм номой гэгээн гэрэл хүүгэдэй тархида тудажа оруулхын тулада бэлиг талаан хэрэгтэй. Эдиршүүлэй абари зан, аяг ааша тон һайнаар мэдэдэг байһан тула, хүүгэдэй һонирхомо, тэдэнэйнгээ дура сэдь­хэл татама шүлэгүүдые зохёожо шададаг һэн. 2012 ондо абымнай 80 жэлэй ойн баяртай дашарамдуулан, багашуулда зорюулагдаһан «Талын дунда» гэжэ шэнэ номынь хэблэгдэһэн юм. Энэ буянтай хэ­рэгые эмхидхэһэн Сэсэгмаа эгэ­шэдэмни олон зон туһалаа. Агын тойрогой захиргаан, «Агын үнэн» хэблэлэй ажалшадай хүн бүхэниинь сэгнэшэгүй хубитаяа оруулаа һэн.

- Хүүгэдэй зохёолдо зураг гээшэ ехэ шухала һуури эзэлдэг. Эдэ но­муудые хэн шэмэглэжэ үгөөб?

- Нютагаймнай бэлигтэй уран зурааша Раджана Цыремпилова гоё зурагуудаар шэмэглэжэ, эдир уншаг­шадта бүришье һонирхолтой бол­гожо үгөө һэн. Хуудаһан бүхэниинь гоё буряад зурагтай байхадань, эдир уншагшад һонирхоно ха юм. Табан хушуун мал, һэеы гэрэй байдал, ой тайгын ан амитад, буряадай зан­шалта хубсаһа хунар болон байра байдалтай багаһаань танилсажа байхадаа, хүүгэднай буряад сэдьхэл­тэй болоно. Томошье хүнүүд энэ ном гартаа барихадаа, һонирхожо хара­жа эхилдэг.

- Танай абга Арсалан Жамбалон баһал поэт байһан. Нэгэ айлай хоёр хүбүүд уран зохёолшод болоһон юм гү?

- Тиимэ-э. Тэрэ сагтаа уран зохёолшод хамагай хүндэтэй зон ябаһан. Буряад соёлой, уран зохёолой алтан хаһань байгаа гэхэдэ, зүйтэйл даа. Манай үбгэн баабай Жамбал гэжэ хүн байһан. Олон жэлдэ өөрын үхибүүтэй болохо зол заяагүй байжа, түрэһэн эгэшын­гээ Арсалан хүбүүе үргэжэ абаа һэн. Тиигээд лэ байтарнь, удаан болонгүй манай эсэгэ Цыдып Жам­балов түрэһэн түүхэтэй. Хүдэржэн ургахадаа, эсэгын хоёр хүбүүд хо­юулаа уран зохёолшод болоһон намтартай. Һургуулида һуража бай­хадань, Жамьян Балданжабон уран шүлэгэй дугылан заадаг байгаа юм. Шүлэг бэшэхэ түрүүшын туршалга­нуудаа эдэ хоёрнай һурагшад байха­даа эхилһэн. Һүүлээрнь Алас Дурна зүгтэ сэрэгэй алба хэжэ ябахадаа, шүлэг бэшэхэ заншалаа орхёогүй.

- Үбгэ эсэгэеэ һайнаар һанана гүт?

- Абымнай эсэгэ баһал һонин намтартай хүн байһан. Наһаараа дарха хэжэ, нютаг нугадаа хүндэтэй ябаһан. Мүнөөшье Аргали һууринда үбгэ эсэгымнай бариһан хэдэн модон гэрнүүд тобойлдожо, тэрэл зандаа байдаг юм. Ехэнхи нютагаар­хиднай Аргали гол дээгүүр гараһан модон хүүргэ һанахал байха. Энэ хүүргэ манай үбгэ эсэгэ бариһан юм. Һүүлээрнь үмхиржэ һандарһанайнь удаа шулуун хүүргэ тэрэ байрадань баригдаһан. Тэрэ сагта наһа бараһан дархан угтай хүнүүдые амяарнь, тус­хай газарта хүдөөлдэг байгаа. Манай Жамбал үбгэнэй мордоходо, баһал урданай бөө мүргэлтэнэй заншалнуу­дые баримталан, үхэhэдhөө ондоо тээ, Аргалиин хойто бэеын ойн соор­хой соо, хүдөөлһэн байдаг. Энэмнай манай буряад арадай анханай бодо­то заншал болоно ха юм.

- Анхандаа сүлөө сагаа яагаад үнгэргэнэбши гэжэ асуухада, олон зон ном уншадагби гэжэ харюу­сагша һэн. Мүнөө бүхы тойроод байһан юумэмнай хуу Интернет соо орошоо. Танай һанамжаар, мүнөөнэй ямар зохёолшодой но- муудые һонирхожо уншахаар бэ?

- Монголдо ажаһуудаг буряад уран зохёолшо Болдын Батхүүгэй зо­хёолнуудые уншахада, һонин байдаг. Энэ зохёолшо урданай буряад уран зохёолшодой маяг түхэл алдаагүй гэжэ һанадагби. Тэрэнэй бүтээлнүүд олон зониие һонирхуулдаг байһан байха. Буряад хэлэнэйнгээ нөөсэ баялигые һайнаар хэрэглэжэ, уран һайханаар бэшэдэг гэжэ тэмдэглэхэ байнаб.

- Зай, иигээд манай һүүлшын асуудал. Хүүгэдэй ном хэблэхэ гээ­шэ олзо оршотой хэрэг бэшэ. Агада «Талын дунда» гэһэн хүүгэдэй ном дахин шэнээр хэблэгдээ. Та абын­гаа бэшэһэн «Мүрысөөн» гэһэн шүлэг ород хэлэн дээрэ оршуулаад гаргабат. Ямар зорилготойгоор энэ ажал ябуулнабта?

- Эдэ номууд олон зондо, илан­гаяа ургажа ябаһан хүүгэдтэмнай хэрэгтэй. Бүхы тойроод байһан юумэ мүнгөөр хэмжэхын аргагүй. Арад зонойнгоо хуби заяа, түрэлхи хэлэеэ мүнгэнэй талаһаа хэмжэжэ болодог юм гү? Ерээдүйдэ манай ябуулһан ажал багаханшье һаа, нэмэри бо­ложо, буряад хэлэнэймнай, соёл урлалаймнай хүгжэлтэдэ оруулһан хубитамнай боложо үгэхэ. Эдэ номуу­дые намайе гансаараа хэблэнэ гэжэ бү һанагты. Энэ буянтай ажалдамнай олон зон оролсодог, хамһалсадаг. Багахан хүүгэд эжы абатаяа манай номуудые уншажа, түрэл хэлэндээ һуража байхадань, гоё бэшэ гү? Соёл, болбосорол, гэгээрэл гээшэм­най таһаршагүй холбоотой. Энээниие зүбөөр ойлгохо хэрэгтэй. Мүнөө тариһан үрэ хүрэнгэмнай хэдэн жэлэй үнгэрхэдэ сэсэглэжэ, заабол баян аша үрэ асархал даа.

- Һайн даа! Саг оложо хөөрэлдэһэндэтнай баяртай байнабди. Тан­даа һайн һайханиие хүсэе!