907
Цыдып Жамбалович Жамбалов 1931 оной мартын 1-дэ Буряад-Монголой АССР-эй Агын тойрогой Үбэр Аргали нютагта түрэһэн юм. 1951 ондо Алас Дурна зүгтэ Совет Армиин сэрэгэй албанда татагдаа. Холын холо сэрэгэй алба гаража байхадаа, олон шүлэгүүдээ бэшэжэ эхилhэн.
Ажана байдалай дуушан
Албанhаа ерээд, Агын багшанарай училищида hуража гараа. Агын тойрогой соёлой таhагта инспекторээр, тойрогой комсомолой таhагта инструктораар хүдэлhэн байна.
Жамьян Балданжабоной шударгы ударидалга доро ажалаа ябуулжа байhан Агын тойрогой уран зохёолшодой нэгэдэлэй гэшүүн байhан юм.
Цыдып Жамбалов Шэтэ хотодо үнгэрhэн Сибириин ба Алас Дурна зүгэй хизаарай залуу уран зохёолшодой семинарта эдэбхитэйгээр хабаадажа, шүлэгүүдынь үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн байна. Тэрээнhээ уламжалан, СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүнээр абтаа. 1969 ондо Москва хотодо оршодог М. Горькиин нэрэмжэтэ уран зохёолой дээдэ hургуулиин дэргэдэ зохёолшодой курсануудые амжалтатайгаар дүүргээ hэн.
«Агын үнэн» гэhэн сониной эрхилэгшын орлогшоор олон жэлнүүдтэ хүдэлөө. Арбан нэгэн номуудые бүтээжэ гаргаhан. Ород, буряад хэлэнүүд дээрэ Улаан-Үдэ, Шэтэ, Эрхүү, Хабаровск хотонуудта номуудаа хэблүүлжэ, арад зондоо бэлэглэhэн гээшэ.
Эгээл түрүүшынь ном «Широкая дорога» («Үргэн харгы») Шэтэ хотодо 1961 ондо гараhан юм. Цыдып Жамбалов «Наран толгой» («Солнечный косогор»), 1962; «Дэлгэр сэдьхэл» («Широкая душа»), 1969; «Залиршагүй наран, нугаршагүй хүн!» («Вечно солнце, человек несгибаем!»), 1977; «Шүлэгүүд. Дуунууд» («Стихи. Песни»), 2001 гэhэн онуудта эдэ номуудаа хэблүүлэн бүтээжэ, арад зондоо мэдээжэ болоhон намтартай.
Ород хэлэн дээрэ «Широкая дорога» (Чита, 1961); «Нерушимое братство» (Иркутск, 1972); «На перехват солнца» (Иркутск, 1985) гэhэн номуудые хэблүүлээ.
Цыдып Жамбалович Жамбалов үхибүүдтэ зорюулhан шүлэгүүдээрээ мэдээжэ болоhон. Илангаяа «Ягнёнок в очках» («Нюдэндөө шэлтэй хурьган», Шэтэ, 1963); «В степи» («Талын дунда», 1964); «Соревнование» («Мүрысөөн», 1971), хоёрдохиёо хэблэлдэ 2011 ондо гараhан, «Серьёзный разговор» («Шанга хөөрэлдөөн», 1967) гэhэн гаршагтай номуудыень ба шүлэгүүдыень үхибүүд hонирхожо уншадаг. 2016 ондо Жамбаловтанай гэр бүлэ «Хүхын дуунай hүни» гэжэ ном Буряад Уласай Соёлой яаманай туhаламжаар эсэгынгээ 85 жэлэй ойтой дашарамдуулан хэблэжэ гаргаа. Тус согсолбори соо шүлэгүүд, поэмэнүүд, балладанууд, хүүгэдтэ зо-рюулhан шүлэгүүд болон статья, очерк, рассказууд оруулагданхай.
Шүлэг гээшэ хүнэй сэдьхэл бодолой, абари зангай толи гэрэл мүн. 1969 ондо Улаан-Үдэдэ Буряадай номой хэблэлдэ «Дэлгэр сэдьхэл» гэжэ ном гараа бэлэй. Дэлгэр сэдьхэл гээшэ Сэдэбтэ өөртэнь лэ нэн түрүүн хабаатай шэнжэ байгаа гэхэдэ, зүйтэй юм. Тэрэ ном соо толилогдоhон олохон шүлэгүүдынь уншагшадта hайшаагдаhан юм. Энээн тухайда бидэнэй дүтын нүхэр байhан Дондог Улзытуев үндэр сэгнэлтэтэйгээр бэшээ агша hэн.
Сэдэб Жамбаловай зохёохы ажал ба тэрэнэй уран бэлигынь илангаяа 1970-аад онуудта бодото далайсаяа абан, үндэр шатада хүрэжэ, олониитэдэ зүбөөр сэгнэгдэжэ, буряад литературын алтан жасада оруулагдаhан байна. Хамта дээрээ Сэдэбэй 11 ном буряад, ород хэлэнүүд дээрэ хэблэгдээ. Тэдэнэйнь дундаhаа үхибүүдтэ зорюулагдаhан «Нюдэндөө шэлтэй хурьган», «Мүрысөөн», ехэшүүлэй уншаха «Дэлгэр сэдьхэл», «Эбдэршэгүй хани барисаан», «Залиршагүй наран, нугаршагүй хүн» гэhэн номууд поэдэй эрхим зохёолнууд болоно. Харин hүүлшынхинь буряад литературада тон түрүүшын балладануудай согсолбори мүн.
Тус согсолбори соо «Үндэрэй оройдо» гэhэн поэмэ, арбаад баллада (домогто шүлэглэл) оруулагдаhан байна. Тиин энэ ном соохи зохёолнууд авторай үе сагуудые харуулhан, мүн өөрынь хуби заяантай холбоотой, дэлгэр сэдьхэлhээнь мүндэлэн гараhан шэнжэтэй.
Эдир наhан эршэгэнүүр хүнгэн ха юм даа. Элдэб юумэ мэдэхэ, эгээл дээгүүр ниидэхэ дура хүсэл дүүрэн байдаг ааб даа. Сэдэбшье багадаа иимэл hэн. Эндэ өөрынь шүлэглэhэн мүрнүүд тодоор хэлэжэ үгэхэ гээд hанагдана:
Шалюун наhанайм шалтагаан –
Халуун шуhанайм билтараан,
Дааган эмнигэйм тангараан…
Яаhан hонин бэ хамтаран!
Хүлэр талаараа гэшхэлнэб,
Хүлhэеэ гарган дэбхэрнэб,
Хүсэ шадалаа хүбшэлнэб,
Хүбүүн бэеэ гэршэлнэб… («Хуби заяан»)
Тиин 1977 ондо Буряадай номой хэблэлээр өөрынь гаргуулhан «Залиршагүй наран, нугаршагүй хүн!» гэhэн балладануудай ном Сэдэбэй өөрсэ аялга, шүлэг бэшэхэ онсо түхэл маяг, арга шадабари ба бэлигэйнь мүнхэ хүшөө боложо үлөө бшуу.
Гэхэтэй хамта, Сэдэбэй наhан зохёол бэшэхэ хаhа соогоо, бэлиг шадабаринь эршэ дундаа ябаа. Тиигээд лэ:
…Би –
Һүрѳѳдүй hомон гээшэб,
Дүрѳѳдүй дүлэн гээшэб,
Далайда дуhал гээшэб,
Агаарта амисхал гээшэб!
Би –
Ажана байдалай дуушан гээшэб,
Ажалша хүнэй найдал гээшэб,
Залиршагүй наран гээшэб,
Нугаршагүй хүн гээшэб!
«Залиршагүй наран, нугаршагүй хүн!» гэжэ эрид зоримгойгоор бэшэhэниинь ойлгосотой. Тэрэ уран бэлигэйнгээ оройдо хүрэмэ, удха шанараараа сууда гарама зохёолнуудаа бэшэжэ үрдеэгүй байхадаа, hүрѳѳдүй hомондол адли байгаа ха юм. Зүгѳѳр арад зоной энхэ амгалан, зол жаргалтай байхын түлѳѳ зүрхэ сэдьхэлээ доhолгон, ухаан бодолоо ба уран зохёолоо энхэ амгалан байдал ба юрын ажалша хүнүүдтэ зорюулхадаа, тэрэ ажана байдалай дуушан байнгүй яахаб?!
Сэдэб Жамбалов Сибириин эрхим поэдүүдэй зэргэдэ нэрлэгдэхэл ёhоороо нэрлэгдэнэ. Тэрэнэй шэлэгдэмэл зохёолнууд «Нара буляалдаан» гэhэн гаршаг доро согсологдожо, 1985 ондо ород хэлэн дээрэ Эрхүүдэ гараа hэн. Тус номые Забайкалиин элитэ поэт Михаил Вишняков бүридхэн бэлэдхэhэн юм. Энэ номоо авторай хаража үрдингүй мордоhониинь гэмшэлтэй даа.
- Сэдэб абари зангаараа дэлгэр сагаан сэдьхэлтэй, зоной хүн hэн. Тэрэ ахамаршье, дүүмэршье хүнүүдтэ адли энэрхыгээр хандадаг, шүлэгшэ нүхэдѳѳ ульгамаар анхаран, зохёохы ажалдань туhа нүлѳѳ үзүүлдэг, газетын нюурта толилон дэмжэдэг байhан юм. Тиимэhээ тэрэнэй нэрэ арад зоной дунда мартагдашагүйл. Сэдэб Жамбаловай хүн нэрэ, мүн бэлигтэ поэдэй соло арад зоной дунда мартагдашагүй! - гэжэ Буряад Уласай уран зохёолшо Арсалан Жамбалон хэлэһэн байдаг.
Буряад шүлэгэй дэмбэрэлтэ хэшэг
«Минута секундаар оршодог хорбоодо олон жэлэй хойно уран зохёол мүнхэрүүлэн үлөөхэнь бэрхэ. Уншаха шэрээ дээрэмнай Цыдып Жамбаловай «Хүхын дуунай hүни» гэжэ шэнэ ном табигдаба. Буряад номуудай хомор хэблэгдэдэг сагта баярлуулха бэлэг болобо.
Буряад угсаатанай уран зохёолдо Цыдып Жамбалов дэмбэрэлтэ хэшэг хубита оруулаа. Боро юрьеэнэй алибаа зүйлые гүн удхаарнь «нюсэгэлхэ», уран шүлэгтэ үлэ мэдэг энеэбхилэлтэ шүлhэ оруулжархиха юрын гээ hаа юрын, орёо гээ hаа юунhээшье орёо шадабари хараhан шүлэгшэдэ байхагүй. Уран шүлэг гээшэ юрэ соогоо саг үеын хүдэлөөнэй зураг, хүдэлөөтэ сагай сэдьхэлэй хэлбэри гэжэ хэлэдэг. Юртэмсые суртаалай талаhаа үзэдэг бэшэ, уншагшын гэнэн сэдьхэлhээ этигэмжэтэйгээр сэхэ хандадагынь уран шүлэгэй шухала шэнжэ мүн. Цыдып Жамбаловай эрхим шүлэгүүдтэ абьяастай шанга уянга бии.
Хэлбэриин, хэлэнэй хубида Ц. Жамбалов буряад шүлэгтэ шэнэ ульhа оруулаа. Үгын холбоо, мэдүүлэл зүйлдэ модернис гэхээр туршалга, нээлтэнүүдые хэhэн байна. Заншалта поэзиин толгой, hүүл холбохо заншалые хүгжөөн, шүлэгэй мүрэй ганса эхин эсэстэ бэшэ, бүхы бэедэнь абяа зохисолгын, ая хүгжэмэй таарал оруулжа, улам абьяастай болгодог hэн. Баллада (домогто шүлэглэл) гэжэ зохёолой түрэлдэ анхаржа, шүлэгые габшагай эршэтэй, тобшо найруулгатай болгохо гэжэ эрмэлзэhэн байна. Нимгэн сэдьхэлэй уянга мэдэрэл, хүнэй hайхан заяанда этигэхэ хүсэл тэрэнэй зохёол бүхэндэ тунанхай.
Эдэ бүгэдын ашаар Цыдып Жамбаловай шүлэгүүд буряад поэзиин hунгамал зохёолнуудай тоодо орохол ёhоороо ороо», - гэжэ Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Мүнхэжаб Очиров Цыдып Жамбаловай «Хүхын дуунай hүни» гэжэ ном соонь тэмдэглээ.
Дүрбэн тэгшэ хүн
«...Би үе наhаараа бэеhээ дүү зонтой нүхэсэхэ дуратай ябадагби. Хэды олон залуу поэт, прозаик, драматургнуудтай нүхэсэн ябаа гээшэбиб! Тэдэнэй түрүүшын найруулгануудыень уншахаш, заримыень дахуулжа, Москвагай литературна институдташье оруулхаш, гадна СССР-эй болон Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүд болоходонь, зууршалгануудые үгэhэн байгдана.
Табяад жэлэй саада Ага нютагта ажаллахадамни, аhан ехээр нүхэсэhэн хүмни гэхэдэ, Сэдэб Жамбалов hэн. Сэдэбнай сэхэ сэбэр зантай, үндэр хүдэр бэетэй, уран бэлиг ехэтэй hэн: шүлэгшье бэшэхэ, зурагшье зураха, дуушье дуулажа шадаха. Үшѳѳ нэгэ шадабаринь гэхэдэ, оньhон техникэдэ дүйтэй аад лэ, Шэтын «Знание» гэhэн эмхиин намда үгэhэн ГАЗ-69 машиные нүхэд сооһоомни гансал Сэдэбнай жолоодожо шадаха байгаа. Тиихэдэ манай литературна нэгэдэлэй гэшүүд улаан ябаган байhан аад лэ, ѳѳhэдынгѳѳ унаатай боложо, үшѳѳ машинаяа жолоодохо хүнтэй боложо жаргаа бэлэйбди.
Нина ЛЕНХОБОЕВА-АРТУГАЕВА, Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряад Уласай арадай поэт
(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).
