​60 жэлэй саана табигдаһан асуудалнууд

Дээдэ үеын буряад уран зохёолшодой нэгэн Шираб-Сэнгэ Бадлуевич Бадлуев Агын Буряадай автономито тойрогой Зугаалайн Баруун-Шэбьеэ нютагта түрэһэн юм. Агын дунда һургуули дүүргэһээр, Улаан Армида татагдаад, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай зүүн зүгэй фронтдо болоһон байлдаануудта хабаадалсаһан габьяатай.

Ерээдүй уран зохёолшо дайнай һүүлээр шахтёроор, модо отологшоор, эхин классуудай багшаар хүдэлөө, ажабайдалай бодото һургуули гараа бшуу. Ш-С.Б.Бадлуевай намтарта “Буряад үнэндэ” хүдэлһэн сагынь онсо һуури эзэлдэг. 1956 ондо редакцида хүдэлжэ эхилээд, журналистын, уран зохёолшын бэлигээ мүлин, хүсэл зоригоо шангадхан, томожон ургаа. 1960 ондо “Жаргалтай хүн” гэжэ рассказуудай түрүүшынгээ номые нара харуулжа, бэлигтэй уран зохёолшын мүндэлhые гэршэлээ бэлэй.

Гэбэшье 1961 ондо онсо үйлэ ушар болоһон юм. Энэ ушар тухай БГУ-гай профессор, педагогикын эрдэмэй доктор Д.Д.Ошоров “Багшын нэрэ мүнхэ” гэжэ ном соогоо иигэжэ дурсана: ... “Буряад үнэн” газетын литературна сотруднигаар хүдэлжэ байха үедэм (1961 он), Ленинэй нэрэмжэтэ үйлсэдэ оршодог нэгэ дабхар модон байшангыемнай “газарай хүдэлһэндэл” доһолгожо, “бомбодол” тэһэрбэ. Ямар тиимэ аймшагтай юумэн болоо һэм? Баян дүй дүршэлтэй, хурдан ухаатай журналист Шираб-Сэнгэ Бадлуев бүхы аймагуудаар ябахадаа, уншагшадай һанамжа, дурадхалнуудые суглуулжа, тэдэнэй үндэһөөр КПСС-эй ЦК-гай Генеральна секретарь Н.С.Хрущёвто аяар зуугаад хуудаһан дээрэ тусхай хандалга-гомдолго бэшэһэн байгаа.

Шираб-Сэнгэ Бадлуевичтай эрдэм һуралсалай болон соёлой таһагта хамта ажаллажа байхадаа, уран зохёолшо Ким Ильинтэй унаган нүхэд болоһон байгаабди. Тиимэ ушарһаа нүхэрнай тэрэ бэшэгээ бидэ хоёрто уншуулһан юм. Бидэ бүхы дурадхалнуудыень зүбшөөгөөд, бэшэгтэнь гараа табилсаха дуратай байһанаа хэлэбэбди. Нүхэрнай иигэжэ харюусаа һэн:

- Энэ бэшэгни Хрущёвой гарта заяандаашье орохогүй, гэдэргээ обкомой ноёдто бусаагдаха. Минии һанамжанууд һайшаагдахагүй бшуу, намайетнай олиггүй шангаар зэмэлжэ, ажалһаамни гаргаад, сүлэлгэдэ ябуулха гү, али түрмэдэ һуулгахадаа болохо. Та намһаа залуу байнат, харгыетнай хаажа болохогүй. Гараа бү табигты!

Бэшэгээ почтоор ябуулангүй, Москвада ошоһон найдалтай нэгэ нүхэрөө ЦК-да оруулжа үгэхыень гуйһан байна. Үнөөхи бэшэгынь Буряадай обкомдо удангүй ерэжэ, “Буряад үнэндэмнай” обкомой секретарь Д.Д.Лубсановой хүтэлбэри доро нээмэл партийна суглаан болобо. Суглаанай баталан абаһан хатуу шэрүүн тогтоол иимэ һэн:

- Журналист Бадлуев Ш-С.Б. Коммунис партиин национальна политикые үндэһөөрнь буруушааһан ябадал гаргаа;

- журналистын нэрэ бузарлуулһан хүн КПСС-эй Буряадай обкомой орган – “Буряад үнэндэ” нэгэшье үдэр ажаллаха эрхэгүй, тиимэһээ Бадлуевые мүнөөдэртэнь ажалһаа гаргаха;

- Ш-С.Бадлуевые Улаан-Үдэдэ ямаршье ажалда хүдэлхэ эрхэгүй болгохо...

Шираб-Сэнгэ Бадлуев бэшэг соогоо редакциин байдалые, республикыншье ажабайдалые гүнзэгыгөөр шүүмжэлжэ үзөөд, иимэ дурадхалнуудые оруулһан байгаа:

- “Буряад үнэн” газетые партиин обкомой мэдэлһээ болюулаад, Соёлой министерствын гү, али Уран зохёолшодой холбооной орган болгохо. Партиин обкомой цензура доро байгаа газетэдэ хүнүүд һанал бодолоо дуран соогоо бэшэхэеэ зүрхэлнэгүй, коммунистнуудшье маргадаг.

- “Үнэнэй” дүрбэн хуудаһанай хоёрыень ород хэлэнһээ оршуулһан материалнууд сохом эзэлдэг. Хүдөө буряад нютагуудта эдэ материалнуудые хэншье уншадаггүй, тэдэниие хэблэхые болюулха.

- Зүүн зүгэй арадууд (тэдэнэй тоодо буряадууд) мянгаад гаран жэл соо Сагаалганиие һайндэрлэдэг заншалтай байгаа. Сагаалганиие бурхан шажанай һайндэр гэжэ 1930 онуудта нэрлээд, хорюултай болгоһон. Монголой болон манай эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүд Сагаалганиие ёһотой арадай һайндэр гэжэ гэршэлһэн байдаг. Ушар тиимэһээ Сагаалганиие буряад зондо бусааха шухала!

- Буряад дасануудта революциин урда тээ хэдэн мянган ламанар шажан мүргэлэй алба хэдэг байһан. Дасангууд хаагдаад, лама хубарагууд хаагдаһан гү, али сүлэлгэдэ ябуулагдаһан юм. 1943 ондо Ивалга һууринда дуган баригдажа, һүзэгтэйшүүл мүргэл хэдэг болоһон байгаа. 500-600 модо холо оршодог аймагуудһаа үбгэд, хүгшэд зобожо, тулижа байгаад, Ивалгын дасанда хүрэжэ ерэдэг. Холын аймагуудай хүн зоной нютаг дээрээ дасан барюулха асуудал табихадань, республикын хүтэлбэри анхарнагүй.

Хүндэтэ Никита Сергеевич, аймаг бүхэндэ дасан бии болгохо тухай арад зоной гуйлтада анхаралаа табижа, туһаламжа хүргыт гэжэ гуйнаб. Хубарагуудые бэлдэхэ, Буддын ша[1]жанай һургуулинуудые эмхидхэхэ асуудал баһа гарана”.

Буряад хэлэ, үндэhэн сониноо хүгжөөхэ амин шухала удхатай асуудал, мүн һүзэгтэйшүүлэй эрхэ хамгаалха талаар, арадай һайндэр Сагаалганиие бусааха тухай асуудалнууд 60 жэлэй саана табигдаһан байнал даа. Эдэ асуудалнуудта дахин эрьежэ үзэбэл, иимэ байдал харанабди.

Шэнэ Россиин оршомдо Буряадаймнай аймагуудта, заримдаа нютаг бүхэндэ гэхээр дасан дуганууд бодонхой. Хубарагуудые бэлдэхэ зорилготой Буддын шажанай дээдэ hургуули Ивалгын дасанай дэргэдэ ажалаа ябуулна.

1990 оной январиин 24-дэ Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Президиум «Буряадай АССР-тэ үндэhэн наадан Сагаалганиие бүгэдэ арадай hайндэр болгохо» гэhэн тогтоол абаhан юм. Тэрэ гэhээр 30 гаран жэлэй туршада Буряад Уласта ажаhуудаг бүхы олон үндэhэ яhатан Сагаан hарын найр нааданай дүхэригтэ суглардаг, hайхан үреэл хэлсэжэ, сэдьхэлээ hэргээн сэлмээдэг болонхой. Иигэжэ буряадмонгол арадай эртэ урдын заншал хуулита ёhоор гэдэргээ бусаагдажа, нюултагүйгөөр гал гуламтаяа, орон дэлхэйгээ, сахюусадаа тахиха эрхэтэй болоhон арад түмэнэй hүр hүлдэ hэргэhэн түүхэтэй.

60 жэлэй саана тэмсэлэй туг үргэhэн журналист, уран зохёолшо Шираб-Сэнгэ Бадлуев (1924-1985) эдэ бүхы хубилалтануудые харангүй, түрэлөө урилhаниинь харамтай. Тэрэ түрэл арадайнгаа түүхэдэ, уран зохёолдо һайхан мүр сараа үлөөгөө. “Сэбэр басагад” (1963), “Түрэһэн үдэр” (1965), “Сагаан тала”, “Жаргалтайш даа, Сэдэлмаа” (1970) гэжэ туужануудай суглуулбаринуудай, мүн “Хүнэй шарай”, “Түхэреэн жэл” гэһэн романуудай автор юм. Ш-С.Бадлуев шог ёгто рассказуудые бэшэдэг байгаа. “Сад дүрөө” (1980) гэжэ номынь, мүн “Хандамаа”, “Ярууна”, “Намар” дуунуудынь һайнаар угтагдаа, зоной дунда мэдээжэ болоо һэн.

Дүрбэн мүртэй, тодо хурса афористическэ удхатай шүлэгүүдынь анхарал татана. Ажабайдалай, байгаалиин эгээлэй юрын үзэгдэлнүүд зохёолшын гуурһан доро тон гүнзэгы удхатай образ болон тодорхо юм. Жэшээнь, “Үүлэн” гэһэн шүлэг:

Залхуу, зайгуулш һаань, үүлэндэ

Задараагүй зали бии, мэдэ:

Ангаһан дайдые абархын тулада

Аадарлан дуһалхаһаань айдаггүй юрэдөө.

Хүнүүдэй хоорондохи харилсаануудые хүүргэтэй жэшэнэ:

Хүүргэнүүд

Үе наһандаа амархые үзөөгүй хүүргэнүүд

Үмхирөөдш, үйрэжэ бутаржа байдаг аал?

Хоёр зүрхэ холбоһон хүүргэнүүд юундэ теэд

Ходо һандарнаб? Холбоонь мүнхэ бэшэ һаал?

Зохёолнууд соогоо тэрэ үеын байдалай үргэн ехэ оршониие үнэншэмэ тодорхойгоор, арадай хэлээр харуулжа шадаа. Уян баян хэлэниинь прозаическа зохёолнууд соонь заримдаа шүлэглэмэл маягтай болодог һэн. Уран зохёолшын ажалда ямараар хандадагынь “Талын горхон” гэжэ шүлэг сооһоо элирнэ:

Шамһаа һургаал абанаб, талын горхон:

Шашаад гүйнгүй, хөөһэ буурангүй урданаш,

Хобоо эрьеһээнь хадуурнагүйш ондоодо гойрхон,

Холын далайе хододоо хараад дабшанаш!

Шираб-Сэнгэ Бадлуев талын горхондол, даамай нэтэрүүгээр урагшаа дабхижа, буряад баян хэлэнэй оёоргүй уута хэшэгһээ уншагшадтаа хүртээжэ, сагаан һайхан сэдьхэлэйнгээ халуун ульһые арадтаа зорюулһан габьяатай.

100 жэлэйнгээ алдарта ойе угтахаяа байhан «Буряад үнэн» сониной мүнөө үеын ажалшад хүндэтэ ахатан, бэлиг түгэлдэр уран зохёолшо, шэн зоригтой сэдхүүлшэ Шираб-Сэнгэ Бадлуевич Бадлуевай нэрэ хүндые хододоо дээрэ үргэн, hанан дурсан ябаха.