​Гуурһа нэгэтэ нүхэдтөө

Мүнөө үедэ хэблэгдэдэг буряад сонинууд сооһоо эгээл урданай түүхэтэй, буряад арадай нэрэ хүндэ, нюур шарай боложо, 100- дахи жэлээ ото гаража байһан “Буряад үнэн” болоно. “Буряад үнэн” хэр угһаа буряад уран зохёолой үлгы байһан. Хэдэн үеын уран зохёолшод “Буряад үнэндэ” хүдэлһэн, мүнөөшье хүдэлнэ ха юм даа. Буряад зомнай үгэ хэлэндээ хурса мэргэн, үгын эди шэдидэ үнэншэдэг урданай заншалтай. Энэ ушар арадаймнай юумэ ухаалалга болон һонирхолдо, менталитет бүридэлдэ, ехээр нүлөөлһэн. “Үлирбэ шэнги үргэтэн, ухами шэнги уралтан” гэһэн арадай үгүүлэл энээн тухай хэлэнэ ха юм.

“Бүгэдэ арадай сонин” гэдэг байһанаа “Ниитэ - улас түрын сонин” гэжэ мүнөө бэшэгдэнэ. Ниитэ - улас түрын сонин гэһэн шэглэлээ сүм элирхэйлбэ гээшэ. Тиимэһээ засагай зургаануудай ажал ябуулга сониной хуудаһануудта үргэнөөр харуулдаг, Засагай газарай тушаалтадтай хөөрэлдөөнүүд олоор үгтэдэг шалтагаан уншагшадта ойлгосотой болоо гээд һанагдана.

Сониной дугаар бүхэндэ ушардаг гол темэнүүд гэхэдэ, хүдөө ажахы хүгжөөлгын, соёлой, һуралсалай, элүүрые хамгаалгын, һүүлэй үедэ байгаали хамгаалгын асуудалнуудта зорюулагдаһан статьянууд, мэдээсэлнүүд олошороо гээд тэмдэглэлтэй. Хүн зоной ажабайдалда амин шухала эдэ темэнүүдээр материал бэлдэхэдээ, шиидхэгдэхэ асуудалнуудые тобойлгожо, гүнзэгыгөөр харуулха гэжэ журналист оролдоо гү, али үгы гү гэжэ мэдэхээр байдаг. Дээдэ үеын сэдхүүлшэдэй энэ талаар эрхим дүй дүршэлэй абдарһаа уудалжа үзэе.

Элитэ сурбалжалагшадай дүршэлһөө

 Зураглал, репортаж, очерк бэшэхэдэ, жэжэ баримтанууд, тодорхойлолнууд (ородоор хэлэхэдэ, детали) ехэ үүргэ дүүргэдэг. Иимэ тодорхойлолнуудай ялас гэмэ жэшээ элитэ буряад сурбалжалагшадай зохёолнууд соо субад эрдэни мэтэ ялалзан байдаг гээд хэлэхэ дуран хүрэнэ.

2008 оной “Морин хуур” сэтгүүлэй 3-дахи дугаарта элитэ сурбалжалагша, арадай поэт Цырендулма Дондогойн «Эрэлхэг хүбүүдэймнай нэгэн” гэжэ очерк хэблэгдээ һэн. “Буряад үнэндэ” олон жэлдэ сугтаа хүдэлһэн манай ажалшан Татьяна Рабдановна Дугдановагай хайрата эсэгэ Рабдан Гармаевич Раднаевай мүнхэ дурасхаалда зорюулагдаһан энэ зохёол соо ехэ олон жэжэ баримтануудай хүсөөр геройнгоо дайшалхы ба ажалай намтарые, дүрэ бэеые, аяг зангые уран аргаар зураглана. Нюур шарай тухайнь иимэ үгэнүүдээр хөөрэнэ: “Дабхаряатай нюдэтэй, байгаалиин зүбөөр “дархалһан” сэбэршэг шарайтай...” Түрүүшын уулзалгын үедэ хэды наһатай байһыень тухайлжа ядаад, автор асууна:

“- Рабдан Гармаевич! Та дайнда ябажа үрдиһэн гүт, али залуудаһан байнагта?». Энэ асуудалай һүүлээр иимэ тодорхойлол үгэнэ: “Юундэб гэхэдэ, буржад гэһэн хара үһэн соонь сагаан үһэн орой үгы шэнги байгаа”. Эдэ һүүлшын үгэнүүдээ бүри тодорхойлон, геройнгоо дайшалхы намтар тухай, хоёр дахин шархатаһан тухай данса саарһа хэрэглэжэ хөөрэнэ.

Хатуу шанга байлдаануудта хоёр дахин лэ хүнгөөр шархатаһан гэжэ тобшолходоо, ондоо сэрэгшын хөөрэһые автор ойндоо оруулһанаа дамжуулна: “Бишни архи уудаггүй, добтолгодо орохоёо байхадаш үгтэдэг “ворошиловска” 150 граммые нютагайнгаа буурал баабайнуудта, хатан эжынэртэ хүртэг гэжэ зальбараад лэ, дээшэнь нюусаар үргэжэрхидэг байһан хүм. Тиигээд лэ амиды мэндэ бусааб гэжэ һанагшаб”. Энэ баримтые автор текст соогоо иигэжэ хэрэглэнэ: “Магад, Рабдан Гармаевич Баян-Хаандаа, Тайлууд баабайдаа, нютаг оронойнгоо бусад эзэдүүдтэ нормоёо үргэдэг байжа болоо! Өөрһөөнь асуухын аргагүй, манда хүсэгдэхөө болижо ошонхой ха юм даа...” Энэ хүн “наһа бараа” гэжэ хэлэнгүй, иимэ дүрэ хэрэглэн бэшэнэ ха юм: “Рабдан Гармаевич командировкодо ошоһон аад лэ, бэень бусажа ерээ бэлэй даа...”

“Энээхэн ногоон дэлхэй дээрэ” гэжэ ехэ зураглал соогоо эртээр наһа бараһан Альбина басаган тухайгаа дурсахадаа, иимэ тодорхойлол хэрэглэһэн байна: “Эдир наһанайнгаа түлэг дунда эелдэр һайхан нэгэ эхэнэртэй танилсаад: “Яаһан гоё абгай гээшэбта?” гээ бэлэйб. Намаа сэсэгэй дэльбэ шэнги гоё нюдөөрөө урдаһаам хараад, тэрэ иигэжэ хэлээ агша һэн:

- Хаягты! Энэ дэлхэйдэ эгээл золгүй хүнүүд һайхан эхэнэр боложо түрэдэг. Һайхан байха гээшэ зоболон юм!

- Юундэ гээшэб?! - гэжэ би угаа ехээр гайхаа һэм.

- Хомхой хобдог эрэшүүл амар заяа үзүүлхэгүй. Баха хорхой шэнги бальбагар муухай эрэнүүдшье бэеэ үгылхэгүй, хажуугааршни һанаархажа ябажа хатаралдаха, хүсэжэ ядаад, хоб жэбтэ хабшуулха, хардаха гүрдэхэ, һамгадынь үзэн ядаха. Хаягты! – гэһэн юм.

Басаганайнгаа заримдаа уйдахадань, тэрэ эхэнэрэй хэлэһэн үгэнүүд досоом хаха орошодог һэн”.

Цырендулма Дондогой тэрэ үедэ долоон хоногто таба дахин гарадаг байһан “Буряад үнэн” газетын ажал тухай иигэжэ бэшээ бэлэй: “Ажалаа тама гэжэ нэрлэжэ болохогүй юм бэзэ. Ошондонь дулаасажа, дуратай юумээ бэшэжэ ябаа хадаа... Гэбэшье газетын ажал амаргүй, үдэрэй нормо үлүүлэн үгөөб гээд һанаа амархын аргагүй. Үгөөд лэ байхадаш, дахинаа амаа ангайлгаад лэ, үшөө-үшөө гэжэ эрижэ байха. Садаа гэжэ үгы...” Ямар хурсаар зураглагдаһан дүрэ гээшэб?!

Арадай поэт, Буряадай Гүрэнэй шангай лауреат Булат Жанчипов “Буряад үнэндэ” удаахан хүдэлөө. 1985 ондо Ахын аймагта командировкодо ошоһоной дүнгөөр бэшэгдэһэн “Хадануудай сууряан” гэжэ зураглал соогоо ехэ уранаар тодорхойлол хэрэглээ һэн. Зураглалай герой Дулма Сосоровна Мунконовагай хөөрөөн соо түрүүшын тодорхойлол оруулна:

-... Хорёод онуудай эхеэр Аха голые үгсэжэ, уруудажа, буу шуутай бүлэг бүлэг хазаар моритон ехэл һүндэлэгшэ бэлэй. “Улаантамди” гэжэ хэлээд, айлнуудай мори, үхэр мал туугаад ябашадаг зүһэн бүриин этэгээдүүд, дээрмэшэд олон һэн. Энэ тэрэ дабаанда, жалга жаамада буудалдаан, алалдаан болобо гэлсэхэ. ...буу, шуугай даршаһан абяагаар хаданууднай холуур сууряатажа байгша бэлэй”.

Саашань адуушан эхэнэрэй ажал тухай хөөрэхэдөө, автор баһал “хадын сууряан” гэһэн аянга тэмдэг дахинаа хэрэглэнэ: “Эгээл тэрэ хирэдэ үдэшөөр холоһоо абяалһан шонын уляан дахинаа гаража, бүри дүтэлэнхэй, хадануудай сууряагаар дуун дээрээ даршажа захалха. ...тэрэ үеын һүнинүүдтэ зэдэлдэг олошорһон шонын уляан адуушадай буугай абяан хоёр хадануудай үргэлжэ сууряан болодог һэн ха”.

Зураглалайнгаа түгэсхэлдэ автор хадануудай һүрөөтэй сууряа бэшэ, амгалан дууень соносоно: “Ахые уруудажа бууһан һэбшээндэ хадын модод шааяжа, голой абяантай нэгэдэн, энэ дайдын мүнхэдөө амгалан дуун шэнгеэр соносогдоо һэн. Тэрэ дууе хаданууд һэмээхэн дууряажа, мээхэйрэн сууряалхадал гээ бэлэй”. Ямар уран гоё хэлэн гээшэб?!

Буряадай телевиденидэ хүдэлжэ байхадаа, Булат Жанчиповай бэшэһэн “Хүрбын дабаанда...” гэжэ зураглал соохи тодорхойлол гол удха дэлбэлэн харуулха үүргэтэй болоо һэн. Зохёолһоо хэһэг уншая:

“...Хүрбын дабаагаар ...бүхы наһандаа ябагдаал гээшэ. Яар ябта архиин хаягдаһан шэлнүүдые түрүүшынхеэ хараһан мэтэ байбаб. Олон машинануудай һүндэлдэг, зогсодог ехэ талмай бутархай, бүтэншье шэлээр зорюута хүбөөлэгдэһэн шэнги байба. Хоринский район гэдэгнай иимэл юм даа! – гэһэншүү дорюун сэбэрээр тэрэ бэшэг-гаршаг харагдажа байба...”

Энэ текст соо ямар ехэ шухала үүргэ тодорхойлолдо даалгагдаба гээшэб! Дорюун сэбэрээр харагдажа байһан тэрэ гаршаг обоо хүбөө шэлтэй яашье таарахагүй харша үзэгдэл, диссонанс болоһые автор энэ тодорхойлолой аргаар зураглана. Энэ үзэгдэлые камерада буулгаад, сэнхир экранаар харуулһанайнь һүүлээр Буряад Уласай, Хори, Загарайн аймагуудай засагай зургаанууд хэмжээ абаһан, Хүрбын дабаан сэбэрлэгдэһэн тухай автор бэшэнэ.

Зохёолнуудайнь суглуулбариин хоёрдохи боти “Тулгын галнууд” гэжэ нэрэтэй. Эндэ үгтэһэн очерк, зураглал болон найруулгануудые һонирхон уншахаһаа гадна мүнөө сагай буряад сурбалжалагшад мэргэжэлтэ һуралсал болохо юумэ заабол олохо гэжэ һанагдана. Сониной хуудаһануудта толилогдоһон, уран зохёолой мүрнүүдтэ ниитэлэгдэһэн жэнхэни буряад хэлэнэй баян хэшээлнүүдые анхархаар лэ байдаг.

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).