Дууша нүхэрэй дурасхаалда

Буянтай даа, Буряаднай –

Буянхан сэнхир үлгымнай.

Далан бэрхэшээл дабаанаас,

Дайнай ажалай баатарнуудтай

 Хорин нэгэдэхи зуун жэлэй

Хуби зааха эдиршүүлтэй,

Сайхан байна даа нютагнай,

Саруул ехэ тала дайда,

Зүлгы тэнюун нютагнай

Энэ сайхан Буряад оромнай

Эгээл хайратай

Сагаан Шулуутай тоонтомнай.

«Манай нютаг Сагаан Шулуутай хадаа урданай ехэ түүхэтэй, дуутай, суутай нютаг. Нютагаймнай уридша, хүндэмүүшэ зантай хүбүүдэй нэгэн Цыден-Дамба Гырылович Раднаев болоно. Дүрбэн тэгшэ бэлигтэй Цыден-Дамба Гырылович бүхы наһаараа багшын ажалда ябаһан, наһанайнгаа амаралтада гараад, эсээб, амархам гэжэ байгаагүй. Хүл хүнгэн, хүнгэн абаритай, хүнүүдээр тааража ядахагүй, хэлээ ойлголсоод, мэндэеэ мэдэлсээд ябадаг һэн. Манай ансамблиин эгээл эдэбхитэй хабаадагша, арсаха гэжэ мэдэхэгүй, һайхан хоолойгоороо олониие хужарлуулжа ябаа», - гэжэ «Мүнгэн сэргэ» ансамблиин хүтэлбэрилэгшэ, Ородой Холбоото Уласай болон Монголой габьяата артист Сергей Аюшеев нүхэр тухайгаа дулааханаар дурсана.

Цыден-Дамба Раднаев 1949 оной майн 23-да Хяагтын аймагай Сагаан Шулуутай нютагта түрэһэн юм. Амиды мэндэ ябаа һаа, Цыден-Дамба Гырылович 72-дохи хабараа угтаха һэн. Дууша нүхэрэйнгөө гэрэлтэ дурасхаалда «Мүнгэн сэргэ» ансамблиинхид байгша оной майн 28-да зохёохы үдэшэ үнгэргэхэ. Эндэ һонирхолтой үзэсхэлэн дэлгэгдэжэ, тоглолто табигдаха юм.

Дуулаха бэлигтэй Цыден-Дамба Гырылович хадаа Хяагтын, Мухар-Шэбэрэй, Ивалгын аймагуудай мэдээжэ багша, аяншалагша, экотуризм хүгжөөхэ талаар горитой ажал ябуулһан, байгаали шэнжэлхэ, биологи заахаһаа гадуур, тэрэ түүхэ ехэ һайнаар мэдэдэг байгаа. Үхибүүдые дахуулжа ябаагүй газарынь үгы шахуу: Байгал далай, Усть-Ордын, Агын Буряадай тойрогууд, Түнхэнэй, Ахын, Хяагтын, Сэлэнгын, Зэдын, Мухар-Шэбэрэй, Хориин, Хэжэнгын, Баргажанай, Хурамхаанай аймагууд.

Хэжэ байһан ажалдаа үнэн сэхээр хандадаг, ургажа ябаһан улаан бургааһадай зүрхэ сэдьхэлдэ зула бадаруулжа, нюдэндэнь ошо түрүүлжэ ябаһан багша һурагшадай болон суг хүдэлдэг нүхэдэйнгөө дунда ехэ хүндэтэй байһан. Багшын ажалда гушаад жэлэй туршада амжалтатайгаар хүдэлһэнэй түлөө Цыден-Дамба Гырылович Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай болон Мухар-Шэбэрэй аймагай болбосоролой таһагай Хүндэлэлэй грамотануудаар шагнагдаа. Тэрэнэй шабинарынь олимпиаданууд болон аяншалагшадай слёдуудта амжалта туйлажа, түрүү һууринуудые эзэлдэг байһан.

Наһанайнь нүхэр Валентина Бимбаевна ород хэлэнэй дээдэ категориин багша, “Ородой Холбоото Уласай болбосоролой хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ” гэһэн нэрэ зэргэтэй юм. Жаргалтай бүлэ гурбан үхибүүдээ гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргэһэн. Ехэ хүбүүн Аюр – барилгашан, Гэрэлма басаганиинь – врач анестезиолог. Бага хүбүүн Саян барилгашанай мэргэжэлээр һургуули дүүргээд, мүнөө Итали, Германида байдаг.

Цыден-Дамба Гырыловичэй абань ехэ мэдээжэ хүн байһан юм, тэрэ Москва хотодо үнгэргэгдэһэн Буряадай соёл уралигай хоёр декадада 1949 болон 1959 онуудта хабаадаһан. Гырыл Раднаев Хүдэриин аймагай гүйсэдхэхы хорооной түрүүлэгшэ ябаһан, РСФСР-эй, БурАССР-эй Верховно Соведүүдэй Президиумэй Хүндэлэлэй грамотануудаар шагнагдаһан юм. Наһанайнь нүхэр Дарима Дампиловна бүхы наһаяа багшын ажалда зорюулһан, олон шабинарые һургаһан. Цыден-Дамба Гырыловичэй аха дүүнэрынь баһал үнэн сэхэ, ажалша хүнүүд, булта үндэр нэрэ зэргэтэй.

«Мүнгэн сэргэ» ансамбльда суг ябаһан нүхэдэйнь дулаахан дурсалгануудһаа

Ольга Гармаевна Добшинова: “Цыден-Дамба Гырылович тухай олон дулаахан үгэнүүдые хэлэжэл байхаар, теэд тэрэнэй абариин нэгэ шэнжэ тухай хэлэбэл, - тэрэнэй һонирхол. Ехэ бэлигтэй, урагшаа һанаатай хүнүүд һонирхолоо алдангүй ябадаг гээшэ ааб даа. Дээдэ һургуули дүүргэһэнэй удаа геологёор һонирхожо, энэ мэргэжэлдэ хэдэн жэл зорюулһанай удаа багшын хүнгэн бэшэ ажал шэлэһэн юм. Цыден-Дамба Гырылович Суулга, Ивалгын һургуулинуудта географи зааһан юм. Хаанашье хүдэлхэдөө, тэрэ һурагшадаа түрэл нютагтаа дуратайгаар хүмүүжүүлжэ, бүхы үргэн Буряадаараа аяншалга эмхидхэжэ, улас дотор ажамидардаг амитад, ургамалнуудые шэнжэлһэн юм. Бидэ, «Сэргэ» ансамблиинхид, тэрэнэй хэһэн ажал хаража, гайхажа урмашаабди – һурагшадай хэрэглэхэ ямар ехэ материал суглуулагданхай гээшэб. Цыден-Дамба Гырылович ямар һайхан хоолойтой байгааб даа. Түрэл Буряадаа ямар һайнаар мэдэдэг, тэрээн тухайгаа ехэ һонирхолтойгоор хөөрэдэг һэн. Бидэ дууша нүхэртэеэ Буряадай шүтөөнүүдтэй газараар ябаабди, тэдэ газарнууд тухай, шажан мүргэлэй түүхэ тухай бидэндэ хөөрэжэ үгөө һэн”.

Дыжидма Жамсуевна Эрдынеева:

“Цыден-Дамба Гырыловичтэй һүүлшын 3-4 жэлэй хугасаада «Сэргэ» бүлгэмдөө хамта ябажа, ехэ дүтөөр танилсаһан байнабди. Далан наһа хүрэһэн сасуутан байжа, бүришье дүтэ һанаһан нүхэд боложо ябаабди. Гырылович гээшэмнай аргагүй һайхан һанаатай, үргэлжэ энеэбхилэн ябадаг хүн һэн, тэрэнэй мэдэхэгүй юумэн байхагүй. Гоёор дуулаха, шог зугаа татаха, сценкэдэ наадахадаа, бултыемнай энеэлгэхэ, хүхеэхэ, зоной хүн ябаһан. Бидэ мүнөө аргагүй дулааханаар һанажа ябадагбди. Манай Түгнын голой хүрьгэн гурбан хөөрхэн үхибүүдтэй, аша зээнэртэй, ехэл дулааханаар тэдээн тухайгаа хөөрэдэг һэн. Сагаан Шулуутай нютагынь ошожо, обоодонь тудажа, нэгэ хэды номер харуулжа ерээ һэмди. Тиихэдэ Гырыловичэймнай зосоонь нара гараһандал, энеэбхилэн ябаһаниинь һанагдаа һэн”.

Дарима Аюшеева, Зоя Гармаева:

“Цыден Дамба Гырыловичтэй «Сэргэ» бүлгэмдэ бидэ 2-3 жэлэй саана танилсаа hэмди. Тэрэ гэhээр ехээр ханилжа, одоол уужам сэдьхэлтэй, хурса гүнзэгы ухаатай, хүниие ойлгожо, шагнажа шадаха, манай урдаа хараха нүхэр болоо бэлэй. Ямаршье асуудал табихада, аятай зохидоор шагнаад, заал hаа, асуудалдашни харюу үгэхэ.

Цыден-Дамба нүхэрнай гэр бүлэдөө эбтэй эетэй, үри хүүгэдээр баян, аша зээнэртээ дуратай байгаа. Ехэ ажалша, урин зулгы, номгон зантай, эрдэм бэлигтэй дүрбэн тэгшэ хүн байhан юм. Ажал хэhэн хүн амандаа золтой гэдэг, эрмэлзэл ехэтэй, ажалаа хэбэл, элбэг хэшэгтэй, олзо оршотойшье байдаг байгаа.

Абаяа дахажа, ажалда hураха, эжыдээ эльгэлэн, энхэрэл хайрада hураха гээшэмнай тон зүб! Манай хайрата нүхэр, ахатан Цыден-Дамба Гырылович аба мэтэ бидэнээ дахуулжа, олон газар харуулжа, заабари үгэhэн.

Бидэ «Сэргэ» бүлгэмhөө гадна Цыден-Дамба Гырыловичтэеэ долоо-найман хүн үшөө дүтөөр ханилжа, байд гээд лэ уулзажа, зугаалжа, нүхэсэжэ, мүнөөшье хүрэтэрөө золгожол ябадагбди. Гансашье зугаалха бэшэ, бэе бэеэ сэгнэжэ, гэр гэртээ оролсожо, хүндэшье ушарнуудта туhа хүргэжэ, амар мэндэеэ мэдэлсэжэ байдагбди.

Манай hүүлшын уулзалга…

Нёдондо жэлэй арбан нэгэдэхи hарада манай нүхэр басаганай ойн баярта уулзалга хээ hэмди. Одоол манай ахатан Цыден-Дамба ехэ дуратайгаар урилга хүлеэн абажа, эгээл хүндэтэй, түрүүшын айлшан боложо ерээ hэн. Орожо ерэхэдээ, манай ахатан хүхэ сагаан самса, костюм үмдэнхэй (наһаараа костюм үмдэжэ ябаагүй), уринаар энеэбхилэн, тэбэрин таалан маанадаа угтан абаа бэлэй.

Тэрэ үдэшэ аха нүхэрнай ехэ хүхюутэй, зугаатай, бултандамнай дэмбэрэлтэй үреэл үгэнүүдээ табижа, гоё шүлэгөө найруулан уншажа, монгол дуугаа таталуулаад, шэхэнэймнай шэмэг болгон хужарлуулаа бэлэй.

…Бидэнэй ухаанда ороогүй, хайрата ахатанаа һүүлшынхиеэ хаража байнабди гэжэ. Тиигээд лэ хоёр үдэрэй туршада манай хайрата ахатан, нүхэр Цыден-Дамба Гырылович Раднаевнай бурханайнгаа орондо мордошоо.

Үеын үедэ үндэр ажалай урма, аха захатанайнгаа ая абари захяаень даажа абаад, нэрэ хүндыень үндэрөөр сэгнэжэ, үлэhэн нүхэдынь саашадаа амгалан мэндэ, айха аюулгүй ажаһуухамнай болтогой!