Шүлэгэйтнай зам шүдэргүй байһай

2010 ондо «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанда Екатерина Шенхоровагай «Шүлэгөөр дүүрэн зүрхэмни» гэhэн түрүүшын номынь нара хараа hэн.

Оролто үгыень бэшэhэн СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Мүнхэ-Һарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлые хүтэлэгшэ, поэт Жорж Юбухаев номой редакторай уялга дүүргэhэн юм.

«Удаахан боложо, шүлэгүүдэйнгээ суглуулбари олоной анхаралда табихаяа зүрхэсэбэ гээшэл даа.

Энээнhээ урид Буряад Уласай эхилэн бэшэгшэдэй конференцидэ тэрэнэй шүлэгүүд дурадхагдаhан, hайн сэгнэлтэдэ хүртэhэн байгаа. Тиихэдэ хэдэн шүлэгынь «Байгал» сэдхүүлдэ, «Буряад үнэн» сониндо хэблэгдээ hэн.

Екатерина Шенхоровагай уран бэлиг үнгэрhэн үе соо нилээн хүгжэбэ, батажаба, үргэн дэлисэ абаба. Шүлэгүүдынь уг унгяараа буряад аман зохёолhоо hабагша татаhан гэжэ мэдэрэгдэнэ. Удхын талаар уншагша бүхэндэ дүтэ, ойлгосотой», - гэжэ Жорж Юбухаев тэмдэглэhэн байна.

Арадай аман зохёолой аялга дуун шүлэгүүдтэнь элил даа. «Гунигай аялганууд» гэhэн ниитэ гаршагтай үлхөө шүлэгүүдэй хэдыень абаад уншая:

Мундуушаг Эрхүүмнай

Мушхархал аад,

Мүльhэндөө баригдаад, аалин даа.

Мээхэй зүрхэм

Үерлэхэл аад,

Мэхэлэгдэхэhээ айнал даа.

Хабарнай эртэлэн ерэхэл аад,

Хадарган үбэлhөө гайханал даа.

Ханилжа шамтаяа

Ябахал аад,

Худалаар хэлэхэhээш айнаб даа.

Аман зохёолдо, үльгэрнүудтэ ушардаг уран арга – буруушааhан дабталга (отрицательный параллелизм) шүлэгүүдтээ таатайгаар хэрэглэhыень тэмдэглэе. Гүй, - гүйш гэhэн залгалтанууд буруушааhан удха нэмэри оруулна, - гү, - гүш гэhэн залгалта үйлын оло дахин дабтагдажа байhые харуулна:

Далан үнгын сэсэгүүдые

Дайдаар суглуулха hанаатай гүш?

Дангина hайхан хүүхэнтэй

Дахинаа үелхэ бодолтой гүш?

Дэлхэйн олон сэсэгүүдые

Дууhан түүхэ аргагүйш.

Дангина сэбэр басагадые

Дурлуулжа бултынь шадахагүйш.

Түрэл Түнхэн дайдаяа магтан түүрээхэдээ, эртэ урдын нангин шүтөөнүүд, гайхамшаг үйлэ хэрэгүүд тухай арад зоной үгүүлэлые поэт онсо өөрын нюдөөр хаража, уянгата дурдалга болгоhон байна. Жэшээлбэл, иимэ гоё дүрэ зураглана: «Хун сагаан шубуудай / Хонгор зулгы нютаг лэ./ Хаан арад хонгоодорнуудай / Хүгжэжэ байhан дайда лэ» («Түнхэмни»). Үндэр ехэ шүтөөн Мүнхэ-Һарьдаг тухай шүлэг соо мүнхын аршаан тухай урданай домогой сууряан зэдэлнэ:

Манза номоо дэлиhэндэл,

Мүнхэ-Һарьдаг hүрөөтэй.

Мүнгэн хуягаар

Хушаhандал,

Мүнхын аршаан дараатай.

Матаар аяга соо шанагдаад,

Мүнхэ-Һарьдагай

Хүйhэн дээр

Мүнхын аршаан ууралтаад,

Манан болоод дэгдэжэ,

Буряад талаяа

Сүршөө гээ.

Ехэ hонин, хаанашье урид ушараагүй зэргэсүүлгэ, уран hайхан дүрэ образуудые шүлэгүүд соонь олонобди. Хэдэн жэшээ дурдая.

Алтан гадаhа тойронхой,

Адуундал мүшэд заадана.

Абгай hара нойрсонхой,

Алдахань мүшэдөө нааданда.

* * *

Үлгэн дуулим нютагтам

Үлгын дуунууд амаржаа.

Үндэр Саяан хададаа

Мүнхын элеэ наhажаа.

Балшар наhанайнь үлгы болохо Сагаан-Уhанай магтаал мүрнүүд, Долоон Үбгэдтэй золгохо дугы болоhон дуранайнь үлгы Далахай тухай дуун, элшээр баян Налюур аршаан тухай, хайрата аба, эжын дурасхаал мүнхэлhэн буян хэшэгтэй үгэнүүд, үетэн нүхэдэй халуун дүхэриг соо эдир залуу наhанай омог дуунууд, үндэр hайхан хүсэл бодолнууд – уншагшын hонирхол эзэлхэ шүлэгүүд энэ ном соо олон даа.

Жэшээ болгон, «Дүрөө ханхинуур» гэжэ шүлэг дурдая. Эртын элинсэгүүдэй уулын эрмэгээр гаргаhан оhолто харгын дүрэдэ уянгата удха нэмээн шэмэглээ бшуу:

Эгээл энэ үнсэг дээр

Эдир хоёр золгоо гээ,

Дүрөө Ханхинуурта

Дуулдаа хан-ян,

Дүтэлhэн зүрхэдэй

Доhолhон сууряан…

«Түнхэмни» гэжэ шүлэг соо омог найдалаар, хүсэл зоригоор дүүрэн мүрнүүд анхарал татана: «Дуулан магтахаяа түрөө гүбди / Дуулим Түнхэлиг дайдаяа, / Дууран толотоhон Саяанаа,/ Дуугаар баян арадаа». Е.Д.Шенхорова уран бэлигээ «золойм нангин бэшэг» гэжэ хүндэлэн нэрлэнэ, «зоригни болон дуудыш, зүрхэн соомни дуулыш» гэжэ хандана.

«Зоной арюун бэлэг,/ Зол жаргални – шүлэг» гэжэ «Шүлэгэй зам» гэhэн зохёолдоо тодорхойлhон ирагуу найрагшада «Шүлэгэйтнай зам шүдэргүй байhай!» гэжэ тэрэнэй мүрнүүдээр юрөөебди. «Дондок Улзытуевай дурасхаалда» гэжэ шүлэгтэ түүрээhэн «Шэб шэнэ шүлэгүүдые/ Шэбэнэн дурсан бэшэhэйб,/ Шэжэр мүнгэн бодолоо/ Шүлэг дуунууд болгоhойб» гэжэ мүрнүүдынь дэмбэрэлтэ hайхан юрөөл болон хүсэлдэhэй гээд найдаял даа.

Туяна САМБЯЛОВА