588
Газар эсхэмжэлэгшын мэргэжэл Москва хотын дээдэ һургуулида шудалһан, энэл мэргэжэлээрээ гол түлэб хүдэлжэ, УлаанҮдын захиргаанда хэдэн жэлдэ газарай асуудал шиидхэхэ харюусалгатай ажал толгойлһон Баир Базаргуруев һүүлэй үедэ шүлэг бэшэдэг болоһон юм. Хаанаһаашьеб ерэдэг буряад үгэнүүдээ саарһан дээрэ бэшэжэ, сэдьхэлэйнгээ оёорһоо мүндэлһэн һанал бодолнуудаа уран хурса үгөөр ургалан найруулһан түрүүшын туршалга номынь нара хараба. “Жаргалайм дабаан” гэһэн нэрэтэй номынь барлагдаад, буряад удха зохёолой оршомдо мүндэлһэн шэнэ нэрэтэй уншагшадаа танилсуулая.
Аглаг тэнюун Агын тала дайдын эхиндэ оршодог Аргали нютагта Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай баатар сэрэгшэ Батын Базаргуро, Эхэ-Герой Сэдэбэй Сэнгэ хоёрой гэр бүлэдэ арбан нэгэн хүүгэдэй юһэдэхи үринь боложо, 1960 оной хабар Баир хүбүүн түрэһэн. Жаранайнгаа дабаае “Жаргалайм дабаан” гэһэн номоор угтахадаа, автор үнгэрһэн жэлнүүдээ шэнээр шэнжэлэн, дурасхаал болоһон үйлэ хэрэгүүдтэ дахинаа бусана.
Зүүдэндэнь дулааханаар эрьедэг хүүгэн наһанай үзэгдэлнүүд, зүрхэнэй оёорто уурхайлһан эгээл хурса тодо зураглалнууд шүлэгүүд соонь һубарина. Үбсүү шарахан хараасгайнуудай байрлаһан зуһаланай гэрые һанахадаа, иимэ уран зэргэсүүлгэ олоно: Аба эжынгээ амиды мэндэдэнь, Алтан хараасгай шэнгихэнүүд, Арбан нэгэ үри хүүгэдынь Айлшалан уурхайдаа бусадаг – гэр.
Харлаһан хуушан Зуһаланай гэр,
Харагдана хүрдын эрьелдээн соо,
Хүгшэн абамни гэрэйнгээ үбэрхэндэ
Халаахай миһэрэн сабшана, сабшана...
(“Зуһаланай гэр”)
Хүгшэн абынгаа дүрэ олохон шүлэг соо зураглаа. Авторай уялгата алба гаража байхада, абань эсэгынгээ мордоһон тухай хүбүүндээ бэшэнэ. Үхибүүн наһандань дулаахан дурсалга үлөөһэн хүгшэн абаяа үндэр ягдагар бэетэй, хүдэр хүсэтэй, үгэ үсөөнтэй, хатуу зантай хүн байһан гэжэ хэлэхэһээ гадуур хэдэн һонин тодорхойлолто (деталь) хэрэглэнэ – бээлэйгүй, хурса һүхөөр халаахай сабшадаг, яһа ялайтар мүлжэдэг, “наһаараа архи балгаагүй, нюсэгэлжэ баанида ороогүй, нэгэшье загаһа эдеэгүй” ажаһуугаад, энэ дэлхэйһээ наян юһэтэйдөө мордоһон гэжэ тэмдэглэнэ. Аша хүбүүнэй хэды зэргээр хүгшэн абаяа хүндэлдэг байһыень гэршэлһэн эдэ мүрнүүд:
Хүгшэн абынгаа элдэб зэмсэг
Хадагалжа наринаар байдагби.
Хутага мэтэ зэндэмэнииень
Хүбүүн үринэртөө дамжуулхаб.
(“Хүгшэн аба”)
Урданай буряад заншалаар нэгэ үеһөө нүгөө үедэ хүбүүн үридэ дамжуулагдадаг угай нангин һүлдэ – хутагые автор үнэхөөр үнэтэ зэндэмэни гэжэ сэгнэһэн ушар, мүн уран дархан угайнгаа бэлиг даажа абаһанай бэлгэ тэмдэг гэжэ һанаһан бодолынь энэ шүлэгые бүри гүнзэгы удхатай болгоно.
Ная гаража нүгшэһэн аба, эжынгээ дүрэ гамтай һайханаар дурдан зураглаа. “Зүүдэн” гэжэ шүлэгэй эхиндэ иимэ дүрбэн мүр зорюулна:
Аба эжымни байхадаа,
Амиды бурхад гээшэ һэн.
Ошоод мүнөө тэнгэридэ
Одо заяан шэнги юм.
Зүүдэндээ эжынгээ гарһаа халуун сайень амсаад, баяр жаргал сээжээр, буян хэшэгээр таража байһые гайхан мэдэрнэ. Хото буусаяа хаража, хүүгэдэйнгээ һонин мэдэһэн эсэгэһээн үреэлдэ, ёһо заншалай һургаалда хүртэхэдөө, хүбүүн найдал хүсэлэйнгөө нэмэһые мэдэрнэ. Тиигээд дахин жаргалтай балшар, эдир наһандаа һанаа сэдьхэлынь эрьен бусана:
Хүүгэн болохоо һанааб, хормойн
саана хороод,
Хүлэг унахаа һанааб, хазаар
бүхөөр баряад.
Аба эжынгээ ашые хүргэхэ гэжэ туршаһан хүбүүн зүүдэн соогоо үбдэглэн хүлисэл гуйна, шүлэгөө уншана, теэд хүрдын эрьюулгэ тогтоохын аргагүй байһандаа гэмшэһээр үлэнэ. “Эжыдээ” гэжэ шүлэг соо мордоһон эжынь хүбүүгээ эрьенэ:
Ашата эжымни зүүдэндэм
Айлшалһан шэнгеэр эрьебэ.
Альгыень аалихан сээжэдээ
Адхажа абаашаад хөөрэлдэбэб.
Зулаар бадарһан нюдэндэнь
Зурылдан һэлгэнэ үринэрынь.
Зоболон гашуудал эрьеэ һаань,
Зайсуулхаар бэлэн харагдана.
Буурал тэнгэриин орой руу
Бусаха сагни дүтэлбэ гээд,
Бажууһан альгыем үндэжэ,
Бэеымни тэбэреэд үреэлбэ.
Халуухан зүрхэндөө шэнгээжэ
Хүүгэдөө бөөмэйлэн ябаа һэм.
Хобхолон хубаажа хубииетнай,
Хүн болгожо тэнжээгээ һэм.
Үгтэһэн энээхэн наһандаа
Үндэр нэрэеэ хухалангүй,
Үнэн һэшхэлтэй ябагты, - гээд
Үглөөнэй наранаар мордошобо...
Нүгшэһэншье һаа, эхын мүнхэ һүлдэ-дүрэ (архетип) һонор һүбэлгэн хүбүүнэйнгээ зүрхэ сэдьхэл эзэлһээр, ажабайдалыень сэхэлэн залаһаар гэһэн гүнзэгы удха энэ шүлэгтэ олонобди.
Агууехэ дайнай сэрэгшэ эсэгэдээ, нютагайнгаа хүндэтэ ветерануудта зорюулһан шүлэгүүд соогоо арадайнгаа түүхын үе сагуудай холбоон тухай, дээдэ үеын зоной баатаршалга хэтэ мүнхэ мартагдахагүй гэжэ түүрээнэ. Үхибүүн наһандаа Илалтын үдэртэ баатар сэрэгшэдые ёһолон хүндэлхэ баярта хабаадахадаа, арадайнгаа эрхэ сүлөө хамгаалжа, сэгнэшэгүй шэн зориг харуулһан аад, энэ наһандаа ямба үзөөгүй ветерануудай олон байһые һанаандаа оруулна:
Багтажа ядажа байгшал һэнта,
Бултадаа мэндэ байхадаа.
Бурханай хизааргүй орондо
Багтаад сүлөөтэй байна ха гүт.
(“Илалтын үдэрөөр амаршалнаб”)
“Мүнхын жагсаалда” хабаадаһан автор дайн тухай дурсалгада абтаад, дуугай болоһон абынгаа нюдэнэй уһатаһые ойндоо оруулан алхална. Авторай сэдьхэлэй хүдэлөөн эдэ мүрнүүд соо элихэн даа:
Эхэ ороноо хамгаалжа,
Эдир залуугаар унаһан зон,
Элшэ туяагаар сахилзаад,
Эрмэлзээд бодыт мүнөөдэр!
Дайнай туранхай жэлнүүдтэ
Дүтэлүүлэн Илалта асаралсаһан,
Дэлхэйтэеэ хахасаһан хүгшэд,
Дээрэһээ айлшалыт мүнөөдэр!
Сараар газар хахалаад,
Сахалайтажа, һааритажа
зүдэрһэн,
Сэмүүн сагай үхибүүд,
Саашаа ошоһоноо, наашалыт!
Үе сагуудай холбооной таһаршагүй, баатарнууд тухай дурасхаалай мүнхэ оршохо байһые гэршэлһэн эдэ мүрнүүд шүлэгэй эсэстэ зэдэлхэдээ, уншагшын сэдьхэлдэ сэлмэг гуниг, бата найдал түрүүлнэ:
Зээ хүбүүмни зохидхоноор
Зурагаа бариһан алхална.
Зулаар бадарһан гэрэл соо
Залуухан абамни миһэрнэ...
(“Абамни - дайнай ветеран”)
Эрьен байһан юртэмсын оршомдо ажабайһан түрэл арадайнгаа хүгжэлтын саашанхи хараа зорилго, хүндүүлхэй хурса асуудалнууд тухай автор бодомжолно. “Залуу хүбүүдтэ” гэһэн гаршагтай шүлэг соо залуу үетэндэ хандан захина:
Буряад залуу хүбүүд,
Баатар зоригоо һэрюулыт,
Бодол һанаагаа хүдэлгөөд,
Буряад арадаа анхарыт.
Түүхынгээ хуудаһа мартангүй,
Тугуудаа нэгэдхэн хиидхүүлыт.
Ташаланда һолжороод найгаһан
Түрэлхи хэлэеэ түшэглыт.
Хүдэр, шиираг, долонгирнууд
Хамта урагшаа жүдхүүлыт!
Хэлэеэ алдаал һаа, һалахабди,
Хиидээд шуурган соо төөрихэбди.
Мүнхэ хүхэ тэнгэри доро
Морин хуурай аялгата дуун,
Мянган адуунай түбэрөөн
Монгол шуһыетнай бусалгаг лэ.
Өөртөө эрилтэтэйгээр хандадаг автор зохёоһон шүлэгүүдэйнгээ саашанхи хуби заяан тухай бодомжолходоо, һэжэглээд абана:
Хүшэр сагай манан соо
Харанхыда төөриһэн заримда,
Холбоһон шүлэгэймни аялга
Хүгжэмөөр зэдэлэн туһалха гү?
“Багахан алхасаар зурыһан” бадагуудни буряад арадаа баясуулан, зулаар гэрэлтэһэй, уладай ажабайдал урагшаа жүдхэн һалбаржа, ябталһан эдэ мүрнүүдыем урда үеынхид сэгнэһэй гэжэ автор үнэн зүрхэнһөө хүсэнэ. “Шүлэгэйм хэшэг” гэһэн зохёолоо иимэ мүрнүүдээр түгэсэнэ:
Хүлэгэй табараанай аялгаар
Хүдөө таламнай зэдэлнэ,
Харбаад зүрхыемни шүлэгөөр
Хөөрэн ниидэнэ Пегасни...
Ирагуу найруулагшадай һүлдэ заяан далита Пегас зүрхыень эзэлээ хадаа, гуурһан дороһоонь гүн удхатай мүрнүүдые мүндэлүүлжэл байг лэ гэжэ Баир Базаргуруевта хүсэел даа!
Туяна САМБЯЛОВА, сэдхүүлшэн, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор
