Дурамни, дуумни, шүлэгни...

Мүнөө Сэсэг Цыдыповна Могойтын аймагай “Найдал”, Агын тойрогой Жамьян Балданжабоной нэрэмжэтэ литературна нэгэдэлнүүдэй, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн юм. “Алтаргана-2006”, “Алтаргана-2012” Бүгэдэ Буряадай наадамуудай лауреат, Буряадай Уран зохёолшодой 13-дахи съездын делегат. Сэсэг Дамбаева Шэтэ можын фестивалиин, Буряад Уласай 350 жэлэй ойдо зорюулагдаhан конкурсын лауреат. “Найдалай һүлдэ”, “Һэбшээхэмни шэбэнээл”, “Алтаргана”, “Наян туяа”, «Жэнгирээтэйхэн шүлэгүүд», «Мои боги», «Сэдьхэлэй хүбшэргэй» гэхэ мэтэ номуудай автор. Могойтын уран зохёолшодтой хамта «Найдалай hүлдэ», «Уран үгын орьёл өөдэ» суглуулбаринуудые мүн хэблүүлэн гаргаһан юм.

«Ирагуу найрагша Сэсэг Дамбаевагай шүлэгүүдые уншахада, булагай уһан мэтэ тунгалаг дүрэнүүдтэй, уһа голнуудай шааялдан урдахые, талын шубуудай дуулалдан жэргэхые, хабартаа саһанай хайлахые тон өөрынхеэрээ зураглажа шададаг гэжэ анхархаар», - гээд, Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Надежда Гармаева бэшэһэн байдаг.

Сагаан саг

Саһан мэтэ сахилзаа һаншагни

Сагай ошохо бүри намилзаа.

Саран хүхын донгодоо абяанда

Сагаан һара туяаран дохилзоо.

Үнгын сэсэгэй урилдан гарахада,

Үдэр бүхэн баярлан дуулаа.

Хүүгэн үринэрэйм үдэхэ бүридэ,

Хуһан сэргэм хотойн нахилзаа.

Оодон бороогой орон үнгэрхэдэ,

Нарин горхон яаран урдаа.

Обоо уулаяа тахиха бүхэндэ

Ороной тэнгэри үнгэ ороо.

Сэсэг Дамбаевагай шүлэгүүд тон өөрын онсо маягтайгаар бэшээтэй байхаһаа гадна, гүнзэгы удхатай. Зохёолнууд соогоо “Ямар үйлэ хэрэг бүтээхэеэ энэ дэлхэйдэ ерээбиб”, “Хүн боложо түрэһэмни ямар удхатайб” гэхэ мэтын асуудалнуудта харюу үгэхые оролдоно, тэрээн тухай бодомжолно. “Һүүдэрэй наадан” гэжэ шүлэгынь ехэ олон дүрэнүүдтэй. Нээрээшье, хүнэй һүүдэр эрбээхэйдэл хүнгэн, эзэнээ дахаад лэ, элдэб янзаар хубилжа байһандал. Иимэ һонин дүрэнүүд, метафоранууд, эпитедүүд шүлэгүүд соонь угаа олон.

Һүүдэрэй наадан

Хүнэй һүүдэр һарьһан эрбээхэйдэл,

Үнэн нүхэр боложо эрбэгэнэхэ.

Үдэшын туяада гэнтэ адаглахада,

Дүлэтэй гэрэлээр дахажа наадаха.

Хүнэй һүүдэр юртэмсэ дэлхэйдэл,

Хүреэлэн хайрлажа амилха хажуудаш.

Холын замда хани нүхэртэл,

Хажуу таладаш зэргэлжэ ябалсаха.

Хүнэй һүүдэр хулгай нюдэндэш

Хуйлан тудажа, дахаад ябаха.

Амяа татаад, аргаахан болоходош,

Ара нюргандаш амаралсан жаргаха.

Ирагуу найрагша Сэсэг Дамбаевагай “Һэбшээхэмни шэбэнээл” номынь 2009 ондо нара хараа бэлэй. Тэрэ ном соонь шүлэгүүд, дуунуудай үгэнүүд, үгүүлэлнүүд ороһон байна. “Алтаргана” гэжэ хоёрдохи ном соонь үхибүүдтэ зорюулагдаһан шүлэгүүд оролсоо. Харин 2014 ондо хэблүүлэгдэһэн “Наян туяа” ном доторнь прозоор бэшэгдэһэн уянганууд, ябаган хөөрөөнүүд, дурсалгануул, балладанууд оролсоһон байха юм. “Дуранай хахасал”, “Сухал ехэтэй шуурган”, “Эхын мүнхэ дуран” балладануудынь ехэл сэнтэй. Дэлхэй дээрэ боложо байһан үйлэ хэрэгүүдые эхэнэр хүнэй сэдьхэлһээ адаглан хаймадажа, эхэнэр хүн гээшэ энэ дэлхэйдэ ондоо хүндэ ами наһа үгэдэг табисууртай хадаа, хайрлаха, энхэрхэ, туһа хүргэхые оролдохо гэһэн үүргэнь диилэжэ, энэ эреэ маряан юртэмсын мууень даража, һайнииень үргэжэ ябахые Сэсэг Дамбаевагай мүрнүүд уряална.

Узуур унгияа, уг гарбалайнгаа, омогойнгоо соло дуудажа, дуулажа, буряад хэлэеэ үргэн ябаял!

“Түрэлхи буряад хэлэмнай Байгал далайдал баян, арюун, гүнзэгы. Үльгэршэ, түүхэшэ зониие шэхэеэ хужарлуулан шагнахаяа хүндэтэйгөөр угтадаг, хоймортоо һуулгажа, үдхэн шара сай амтатайгаар шанажа, урдань табяад, үдэшын зоргоор зон һуудаг байгаа. Үгэ залгуулжа, хүнэй эльгэ зүрхэ хайлуулан, ойлгуулха гээшэ дээрэһээ табилантай. Түрэлхи хэлэнэйнгээ баялигые түхөөн үргэжэ, саашань арьбажуулан ябахамнай болтогой”, - гэжэ Сэсэг Дамбаева хэлэнэ һэн. Үнэхөөрөөшье, бурханһаа үршөөлтэй талаан бэлигынь зохёолнууд соонь булаг мэтэ сорьён гарадаг. Талын буряад басаганай гуурһан дороһоо хүйһөөрөө холбоотой түрэл нютаг, алтан дэлхэйн шарай харуулһан аба эжы, эхэ байгаали, нангин мэдэрэл - дуран, эхэнэрэй хуби заяан тухай хэды олон удха түгэлдэр бүтээлнүүд мүндэлөөб!

Түрэлхи хэлэн

Үндэhэн буряад хэлэмнай эрдэни субад мэтэ,

Түрэлхи сагаан байдалнай гурбан эрдэни мэтэ,

Саанаhаа сахюуртай, дээрэhээ үгтөөтэй,

Таляан дайдадаа таряан мэтэ надхахал.

Түрэлхи буряад хэлэмнай үреэл буян мэтэ,

Үнгэтэ hайхан юртэмсэмнай юhэн эрдэни мэтэ,

Холоhоо барисаатай, журамhаа табилантай,

Орон нютагтаа одон мэтэ миралзахал.

Анха буряад хэлэмнай анда нүхэд мэтэ,

Абажа ябаhан заншалнай атар тэнгэри мэтэ,

Агаарhаа ухяатай, арадhаа заяатай,

Аласай мүргэлдэ арюун шүтэл мүнхэхэн.

Манай буряад хэлэмнай мүнгэн hара мэтэ,

Агуу мандал Буряаднай мүнхын аршаан мэтэ,

 Хүгжэмhөө эхитэй, хүгжэлhөө дамжалтай,

Хүн бүхэндэ даадхал, айл бүхэнэй хоймортол.

Түрэлхи хэлэн, түрэл буряад арад зон,

Түүхын түрүү эхин, үльгэрэй үргэн зам.

Буряад манай хэлэн, буряад хэлэн далай,

Амгалан байдалай зориг, аша буянай туhа.

Сэсэг Дамбаева:

- Түрэл хэлэеэ түүрээжэ, тэрэл зандань хөөрэжэ,

Яhан буряад хэлэеэ ябтайтар, яб байса эмхилжэ,

Ямаршье газарта ядаралгүйгөөр хөөрэлдэжэ,

Түрэhэн түрэл нютагтаа тордиhогүй дуугаржа,

Торон тогтонгүй амалжа, үзэг бэшэг уншаха аргатай,

Удха шанарынь ойлгожо, урагшань татан омогорхожо,

Ульhатай дулаанаар hанажа, буряад хэлэеэ орхингүй,

Урагшаа һаналтай ябахамнай болтогой!

“Узуур унгияа, уг гарбалайнгаа, омогойнгоо соло дуудажа, дуулажа ябахада, бэедэ хүнгэн, түшэхэ түшэлгэ, тулаха тулга, һууха һуури бүрин бүтэн байдаг. Хүйһэ бүтэн үндыһэн буусамни, эльгэн дэлхэй харуулһан эжы, абамни гэжэ зальбархада, одо заяан һэргэжэ, досоо тэгшэрдэг ха юм”, - гээд, Сэсэг Дамбаева хэлэдэг. Зүрхэ сэдьхэлдэнь тон уринаар, дулааханаар һанагдадаг тоонто Ага-Хангил тухай хэды олон мүрнүүдые Сэсэг Дамбаева найруулааб! Зарим шүлэгүүдынь дуун боложо бэлэхэнээр хадуугдан, түрэл нютагтаа ажаһуужашье, холын газарта түбхинэһэншье зоной сэдьхэлэй хүбшэргэй шэмшэрүүлдэг. Сэсэг Дамбаевагай тэншүүгүйхэн сэдьхэлэйнь таабари таагдан, тооһогүйхэн тоонто нютагтань ухааень һамаруулжа жаргадаг.

Энхэржэ, эльгэлжэ, хурса гуурһанайнгаа ульгамые урмашуулжа, хии мориёо хиидхэжэ, хэзээдэшье хэжэ ябаһан ажалайнгаа хэшэгыень олондо дамжуулжа ябахые оролдодог ирагуу найрагша Сэсэг Цыдыповнагай удха түгэлдэр бүтээлнүүд даб гэһээр хүгжэмшэдтэ һайшаагдадаг байһаниинь гайхалгүй. Дашисэрэнэй Сэндэр, Сэрэн Лодоев хүгжэмшэдтэй бэшэһэн “Ага-Хангилай вальс”, «Хүндэлнэб шамайгаа, Уртамни» дуунууд хаа-хаанагүй үнинэй зэдэлдэг, шэнэ дуунуудшье мүндэлһөөр.

Гэр бүлэмни - одо заяамни!

Сэсэг Дамбаева Батомүнхэ нүхэртэеэ үхибүүдээ хүл дээрэнь гаргаа, амтатайхан 8 аша зээнэрэй энэрхы буянтай эжы мүн. Абань Цыдып Сандаков Агууехэ Эсэгын дайнай ветеран, эрэлхэг сэрэгшэ Гүрэнэй олон шагналнуудтай байһан юм. Эжынь зониие ундалуулжа, эдеэлүүлжэ буянаа олоһон, мал ажалдашье эсэхэ сусахые мэдэнгүй ябаа. Сэсэг Цыдыповна хүүгэдтээ сэнтэй һургаал дамжуулжа, хүршэ хүбөө айлнуудтаяа, хотон хорёо зонтоёо, ажалай жолоо нэгэдэһэн нүхэдтэеэ эбтэй ажаһуужа, эрхилһэн хэрэгтээ амжалта туйлажа, удха шанартайгаар байдалаа түхеэржэ, мүнөө Могойто тосхондо ажана тэнюун ажаһууна. Гансал наһанайнь нүхэр Батомүнхэ ахын сагһаа урид алтан дэлхэйһээ халижа ошоһониинь харамтай...

“Түрэлхи буряад нютагтаа алтан сагаан буусатай, түрэhэн гараhан үдэрhөө уhан буряад хэлэтэй, урдын заяа эжы абын hургаалтай, хүлөө шоройдожо хүн болоhон Ага-Хангил тоонто нютагтай, Агын талын буряад басаган, уран үгын ухяа залгуулан бэшэжэ, та бүгэдэ арадтаа дулаахан, халуухан аялгата hайхан шүлэгүүдые зохёожо, сэлмэг сэдьхэлэй дээжэ, сэдьхэлэй манжа болгон зорюулбаб даа! Ордон сагаан байшантнай одо заяагаар гэрэлтэжэ, хүүгэн үри бэетнай хэшэг буянаар дэлгэржэ, ульгам жороо байдалдаа урагшатай урматай hуухатнай болтогой! Эрьежэ нэгэ хаража, эльгэлжэ нэгэ уншажа, холо ойро гэнгүй, саана нааные худхангүй, энэ манай шүлэгшэ басаган гэжэ сэдьхэжэ, минии зохёол хүндэлэн уншажа байгыт гэжэ уряалнаб. Үүрээр үргэhэн сайнтнай дээжэ үдэрэйтнай амжалта болуужан! Үглөөнэй үреэлтэ үгэнүүдтнай үрхөөртнай толотон байгуужан! Хото хорёо дүүрэн хэшэгтэй, ороходоо олзотой, гарахадаа гарзагүй, дүрбэн ханатай байшандаа буян хэшэгээ арьбажуулжа, үри бэе үнэр баян үдэжэ, гал гуламта бүхэтэй, амгалан тайбан ажаhуухатнай болтогой!” гэжэ талаан бэлигтэй ирагуу найрагша Сэсэг Дамбаевагай һайхан үгэнүүдынь та олондоо дамжуулнабди.

Наян туяа намтаяа

Хэды дахин үдэр үнгэрөөд,

Хэды дахин дуран эрьенэб?

Хэлээд үгыш, мүнгэн һара!

Хараад үзыш, одо мүшэн!

Хэды дахин һүни болоод,

Хэды дахин жэл һэлгэнэб?

Таажа һуугыш, хүхэ тэнгэри!

Баясажа дуулыш, алтан наран!

Наян туяа элшэеэ зорюулан,

Ная дахин далга болгожо,

Дэлхэй тойрожо гороо хээд,

Замайм харгы заһажа үгөө.

Наян туяа зүрхэндэм наадан,

Урдам шэнэхэн шэрээ дэлгэжэ,

Умайн хэбтэри урданһаа бэлдээд,

 Огто нарайһаам оложо табяа.

Наян туяа ойром шэбэнэн,

Үдэшэ үглөө шүлэгөө бэшэхэдэм,

Найман зулын шэди залгаад,

Нугархай дугы алхуулан ябаа.

Наян туяа - намарайм хэшэг,

Наян туяа - наранайм элшэ,

Наян туяа - наһанайм сэсэг,

Наһандам намдаа гэрэл сасаа.