​«Һэшхэлшни хаанаб?»

Нэгэ нютагайхид

Һэмжэн үүлэнэй саагуур, наагуур пассажирска самолёт харбаһан годлидол урагшаа дүүлинэ. Энээн дотор hyyhaн хүнүүд самолёдой сонхо бүхэнһөө газаа тээшээ шагаажа, орьёл хабсагай хадануудаар хэрэм хэһэн үбгэн буурал Байгал далайн нюруу шэртэнэд. Тэрэнэй үбгэн буурал гэлсүүлдэгшье һаа, хэтэ мүнхэдөө залуу шарайтай, толотомо тунгалаг уһатай байдагыень, эндэ ябаһан хүнүүд бүгэдөөрэн мэдэнэд.

Байгал шадарайнгаа баялиг дайдые һонирхожо ябаһан гушаад гаран наһанай эхэнэр Толи нуур алдартай түрэһэн нютаг тухайдаа бодолгото боложо, тэрэнэйнгээ домог түүхэ болон орон дэлхэйнь баялигые ойндоо оруулна. Мүнгэн сагаан дуулгатай Сасата үндэр уула. Тэрэнгитэ хүбшын оёор зулан урдаһан арюун тунгалаг уһатай Хангил горхон. Үнгэ бүриин сэсэгээр шэмэгдэһэн нэмжээ тала. Тайга хүбшэдэнь шандага туулайһаа эхилээд, хандагай буга хүрэтэр зүһэн бүриин ан гүрөөл. Урдань ан гүрөөл бүри олон байһан гэхэ...

«Урданай шандагад мүнөөнэй шандагадтал адли хилар нюдэтэй, һэтэрхэй уралтайшье хадаа ехэ хүндэрхүү зантай байһан юм», - гэжэ үбгэд, хүгшэд мүнөө энеэлдэгшэ. Нээрээшье, тиимэ байжа болоо ёһотой. Сасата үндэрэй ой хүбшэдэ ан агнаха сээртэй, үбэртэнь нангин обоотой, үлэтэй байгаа ха юм. Тэрэ үеын шандагад үлэдэ табигдаһан үрмэ тоһо эдихэһээ гадна, сэржэмэй архишье уудаг байжа болоо бэшэ юм гү?

Энээнһээ улам тэрэ эхэнэр халта энеэжэрхибэ.

- Жана Санжиевна, юундэ энеэбэт?.. Энеэдэн һуралантай юм! - гэжэ хажуудань һууһан нүхэрынь асуугаад, мүн лэ миһэд гэбэ.

Табисын архи уужа һогтоод, хүндэрдэг байжа болоһон шандаган тухай шэбшэжэ ябаһанаа Жанын хэлэжэ үгэхэдэнь, харгынь хани хабһа сээжэеэ эльбэжэ байжа эльгэ хатаба.

- Тэрэшье тэрэ, харин тиихэ сагта гахай баабгай хоёршье баһал хүйхэрнүүд байгаа... Бодон гахайда уурлahaн баабгай ойн модо орбонтойнь огло татажа абаад: «Гахай, гахай! Газар хараһан онигор нюдэнэйшни гарашатар сохижорхихоб!» гэжэ хашхархадань, доромжолуулһан гахай тэрэнэй урдаһаа монсогороороо гүйжэ ошодог байгаа. Теэд омогорхожо байһан баабгай орбонтой модоороо гахайгаа ононгүй, газар шиидамдахадань, үнөөхи гахайнь баабгайнгаа гэдэһэ хаха хадараад гарашадаг байгаа. Тиихэдэнь баабгай унжашаһан гэдэһэ жүлдэеэ һөөргэнь һабараараа хэжэ байдаг һэн гэхэ.

- Аюур Сагаевич, урданайнгаал хэбээр үргэ аманда бэрхэ байнаш даа! Энээхэн зуура иигэжэ зохёохоёо хаанаһаа һананаш? - гээд, Жана Санжиевна шангаар энеэбэ. Һургуулида хамта ябахадаа, шинии шоглоһон үгэнүүдые мүнөөшье һанахадаа, энеэдэһэмни хүрэдэг.

- Һаял һургуулида ябагша һэмди гэжэ һанан гэһээшни, аяар 1955 он болошобол даа.

- Нээрээшье тиимэ. Сагай түргэн ошохо гээшэнь гайхалтай, - гээд, Жана Санжиевна халта бодолгото болоодхино.

Жана Санжиевна Аюур Сатаевич хоёр Толи нуурай һургуулида долоон жэлдэ хамта һуража гараһан, наһааршье сасуу хоёр байгаа. Мүнөө Жана Санжиевна Москвагай Дээдэ партийна һургуули дүүргээд, өөрынгөө республика бусажа ябана. Харин тэрэнэй үүри нүхэр Аюур Сагаевич нютагтаа колхозой түрүүлэгшээр ажалладаг аад, мүнөө Хүдөө ажахын выставкэдэ ошоод, мүн лэ нютагаа бусажа ябана. Тиибэшье энэ хөөрэлдөөнэй һүүлээр Аюур Сагаевичай толгой соо тон ондоо, хурса үһэтэй заряа шэнги бодол монсогор зандаа орошоод, тэрэнэй уураг тархииень мянган адаалхай үhөөpөө хадхажа, шалаажа захалба. «Байза, ямархан ухаантайб?.. Үлын үрмэ тоһо эдиһэн, сэржэмэй архи ууһан шандаганай хүндэрхүү зан тухай юундэ намда хэлэхэ болооб? Энэшни нэгэл удхатай байжа болоо... «Колхозтнай хүнгэхэн аргаар ябажа байна гэжэ дуулаһамни, яагаад ши выставкэдэ орожо ерэбэш?» гэжэ Москвада, самолёдой билет абажа байхадаа, намhaa hypaa һэн. Харгыдаашье хөөрэлдэхэдөө, ходол орёохоноор, саг үргэлжэ колхоз тухай, түсэб хараа тухай, тоһо, мяханай оруулга тухай асуугаад һаланагүй. Халаг, хүнэй толгой соохи бодолые бэшэг шэнгеэр зада татаад уншажархидаг шадалтай haa, юун гээшэ һэм! Иимэл хадань мананда төөриһэн компасгүй пароходой капитан шэнги, бүхэли наһандаа гал хараашалжа ябагдана ха юм даа...».

Аюур Сагаевичай барбагар нидхэтэй шарабтар нюдэеэ уйтаруулан, Жана Санжиевна тээшэ хулгайгаар хараад абаха бүринь, толгой соонь шалаатайшье, шapхираатайшье болодог байба. Теэд Жана Санжиевнагай сэбэрхэн сагаан шарайда һэжэг һанамаар зааханшье тэмдэг үзэгдэнэгүй, харин гэрэлтэй харахан нюдэниинь һанаанда дарагдаһан хүнэй сэдьхэл баясуулмаар тунгалаг булагай уһандал һонорхоншье, зэмэшьегүй шэнги байна.

«Шүдхэр абаашаг!.. - гэжэ Аюур Сагаевич саашань толгойдоо шэбшэжэ захална. - Минии хөөрэһэн баабгай гахай хоёр тухай ойлгоо haaнь, бараг лэ заналта хэһэн байхаб. Гахай гэжэ баһаад, бэедээ найдаһан баабгай ноён өөрөө гэдэһээ хахаршоод байхадаа магад, гэһэн удхатайгаар хэлээб. Теэд... теэд... Һэмээхэн Жана Санжиевнагай нюур гэтээд абана. - Үгы даа... А-яя-а... Яахадаашье иимэ хуурмаг муу һанал досоогоо түрэдэг болошоо хүн гээшэбиб?!»

- Жана Санжиевна...

- Шагнажа байнаб, - гээд, Жана Санжиевна Аюур тээшэ эрьежэ, халта миһэд гэнэ.

- Һүүлэй табан жэл соо шамайе хараагүйб. Шимни улам сэбэрхэн, залуу болошоолши... Намтай сасуу юм гэжэ минии хүндэ хэлээ һаа, үнэншэхэгүй байха... - Эрэ хүнэй һайхан ухаандаа юм.

- Эхэнэр хүнэй ухаан һайхандаа юм гэжэ зон хэлсэдэг, - гэжэ Жана Санжиевна тээшэ халта нэнгэн, аргааханаар хэлэхэ зуураа, Аюур Сагаевич уриханаар миһэд гэнэ.

- Эрэ хүнүүд хамаг һайхашааһан юумэеэ эхэнэр хүндэ хабаатай болгоод хэлэдэг ха юм.

- Эхэнэр хүнүүд зориһон, һанаһан тээшээ эрэ хүниие жэрбэдэдэг, - гээд, Жана Санжиевна тээшэ дахин уриханаар харана.

- Тиимэ бэзэ? Жана Санжиевна Аюурай урдаһаа гэрэлтэйхэн нюдэеэ сэхэ залаад, дуугайханаар хаража һуутараа:

- Һэ-э, Аюур... - гэнэ. - Яагааб? - гээд, Аюур досоогоо һэгшэн, орёо харюу үгэһэндэмни, хөөрэлдэхэеэ һанаа алтай гэжэ дуратайгаар шэхэеэ табяад һууба.

Жана Санжиевна Аюурай нюур сэхэ харан:

- Үнөөхи хамар дорохи үүншни үшөө томо болоол. «Уралдаа үүтэй Аюур!» гэжэ багадашни басагадай хэлэхэдэ, нэгэтэ бархираа бэлэйш. Багаһаа хойшо хоротойхон ябаһан хүн гээшэ хаш! - гэжэ хэлэхэ зуураа нэгэшье шарайгаа ондоо болгобогүй.

Аюур худалаар энеэхые оролдон, нюураа уршагад гүүлээд, үгэ хэлэбэгүй.

- Тиихэдээ Борбоногые хонинһоонь гаргабаб гэнэ гүш? Тэрэнииешни эрхим хонишон юм гэжэ дууладаг байгаалби, - гэжэ мүнөө асууха зуураа, Жана Санжиевнагай шэг эрид хубилжа, уршалаагүй сагаан шарай дээрэнь улаа ягаахан толбо бии болоодхибо.

- Һаяхан тогтожо байһан колхозой газар галдаад, һүүлдэнь үшөө тракторыень тэһэлээд, түрмэдэ ороһон Борбоногые үмөөрхэ хүниинь үмөөржэл байг! - гэжэ Аюур түрүүлэгшэ дуугаа шангадхан хэлэхэ зуураа, урагшаа сэхэ хараад, дуугай болошоо һэн.

Жана Санжиевна тэрээнтэй бэшэ үгэшье хөөрэлдэбэгүй. Харин хори гаран ондо гурбан кубик зүүнхэй залуухан врач эсэгынгээ үбдэг дээрэ наадажа, эрхэлжэ байдагынь, эзэлүүдгүй һанаандань орожо, Жана Санжиевнагай нюдэн дээрэ уһан сугларна... Сэдьхэлэй үбшэндэ нэрбэгдэжэ, жэл бүри доройто доройтоһоор наһа бараһан эхынь шарай тэрэнэй нюдэндэ зандаханаа харагдажа захалба. Эхынгээ амиды ябахадаа хэлэһэн үгыень, эсэгынь һүүлэй үдэр тухай хэлэдэгыень Жана Санжиевна эли тодоор ойндоо оруулна. Тэдэ үгэнүүдынь миин үгэнүүд бэшэ, харин балшар Жанын зүрхэ сэдьхэлдэ мартагдахагүйгөөр хэтэдээ хадуугдаһан үгэнүүд байгаа.

Хүхэ сагаан шарайтай болошоһон эхынгээ туранхай яһан гараараа толгойень эльбэн байжа шэбэнэһыень һанаха бүреэ, зүрхэнэйнь сохидол түргэдэжэ, тэдэ хэлэһэн үгэнүүдынь мүнөө шэхэндэнь дуулдажа байһандал үзэгдэбэ: «1929 ондо, КВЖД-гэй дайнай түлэб дунда, Хуанькоу гэжэ хитад тосхондо тарбаган тахал болобо гээд, медицинскэ хүдэлмэрилэгшэдые солдадуудтайгаар хамта тэндэ эльгээжэ, тахал газаашань тараахагүйень захирһан юм. Тэрэ тосхонһоо нэгэшье хүниие газаашань гаргахагүй гэһэн захиралта үгтэһэн байгаа. Аргамжа татажа хэһэн хорёо соо нэгэ сагаан халаадтай хүн өөдэ уруугаа хараашалжа ябаа бэлэй. Дүтэлөөд ерэхэдээ, шинии эсэгэ Санжи, манай Санжимнай... Нюдэмни харанхы болоод, юушье һананагүйб... Ши тиихэдэ нютагтаа һургуулида орохоёо гээгдэһэн байгааш. Хүгшэн эхэтэеэ байгааш... Гэнтэ мэдэхэдэмни, шинии эсэгэ намайе аргааханаар оогложо байба. Үгэ хэлэхэ гэхэдээ, минии хоолой гарабагүй.

Минии Санжын нам тээшэ нэгэ алхахатайнь хамта: «Зогсо!» гэһэн буутай харуулшанай абяан соностоо һэн. «Санжи-а, Санжимни! Эндээ һуужа бай! Би сагтаа ерэхэб!» - гээд, отрядай командирта гүйдэлөөрөө ошоо бэлэйб.

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).