Уладайнгаа түлөө уряалынь урматай

- Сайн байна, Баяр! Танай найруулhан бүтээлнүүд нютагайнгаа харагшадай дура буляахаһаа гадна, олон тоото урилдаануудта эрхимлэһэн гэжэ мэдэнэбди. Мүнөөдөө ямар найруулга дээрэ ажаллажа байнабта? Ямар удхатай бүтээл харагшаднай хүлеэхэб?

- Мэндээ! Бүгэдэ буряад арадайнгаа түүхэ, ёһо заншал харуулһан, дэлхэйн эрдэни зэндэмэни гүүлэһэн Байгал далайн мүнөөдэрэй бэрхэшээлнүүдтэ анхаралаа хандуулһан «Нангин далайн һахюуһад» гэжэ нэрлэгдэһэн кино буулгажа байнабди. Тиигэбэшье, багахан хэһэг буулгаха ажал үлэнхэй, тэрэнэй һүүлдэ бүридхэлгын хүдэлмэри байха. Тус киногой эхиндэ ХVIII зуун жэлдэ ажаһууһан эрэлхэг зоригтой, зосоохи шанга голтой ёһотой буряад залуу хүбүүн элинсэгүүдэйнгээ харьяата газар хамгаалжа байлдаһан тухайнь зураглагдана. Харин эсэстэнь мүнөө үедэ эгээл үнөөхи буряад хүбүүмнай тэрэнэй түрэл нютагтань ерэһэн зониие зөөжэ, амаруулдаг, сэнгүүлдэг болоод ябана. Энэмнай гүн ухаанай (философско), хүнэй ухамайшалха гэһэн зорилготой кино гээшэ. Оршон үедэ буряад араднай юундэ түрэл хэлэеэ мартаха туйлдаа хүрөөб? Элинсэгүүдэйнгээ хэдэн мянгаад жэлэй туршада нангинаар сахижа, мүнөө болотор үлөөжэ шадаһан шэдитэ Байгал далаймнай юундэ бузарлагданаб? Эгээл иимэрхүү орёохон асуудалнуудта харюу бэдэржэ, буряад арадтаа ойлгуулха гэһэн зорилго табигдаа. Тон богонихоноор хөөрэхэ болоо һаа, иимэл даа. Һаяын сагта ажалаа дүүргэжэ, та олондоо дэлгэхэ бэзэбди.

- Һаяын сагта харуулагдаха бэзэ гэнэт. Тусхайтаар болзолһон саг гэжэ үгы гээшэ гү?

- Энэ жэлдэ, тэды һарада харагшадайнгаа үзэмжэдэ дэлгэхэбди гэжэ хэлэхэ аргагүй байнабди. Ушарынь гэхэдэ, үнөөхил мүнгэ алтанай дутагдалһаа аабза. Бүхы ажалаа дүүргэхэ хэрэгтэмнай 5 сая түхэриг хэрэгтэй болоод байна. Гэнтэ мүнгэнэй асуудал шиидхэгдэбэл, хэдыхэн һарын туршада дүүргэхэ аргатайбди.

- Мүнөө үедэ хашарһагүй хахадшье алхам хэгдэхээ болиһон саг. Теэд хаанаһаа мүнгэ, хүрэнгэ оложо ажалаа ябуулнабта? Гүрэнэй талаһаа танай түсэлнүүд дэмжэгдэдэг гү?

- Танил талануудайнгаа, нүхэдэйнгөө, түрэл арадайнгаа хуби заяанда һанаата болодог һайн зоной ашаар ажалаа ябуулдаг гээшэбди. Ород хэлэн дээрэ бидэнэй бэелүүлһэн түсэлнүүдые дэмжэхэ зон түргэхэнөөр олдодог. Харин түрэл буряадаараа найруулагдаһан түсэлнүүдые үргэхэ, мүнгэ оруулха зон ехэл хомор. Холын тэрэ Москва болон бусадшье нютагай бэрхэ зондо хандахада, манай буряад хэлэн, ёһо заншал, соёл уралиг һонирхол татанагүй. Харин нүгөө бүтээлнүүдыемни дэмжэжэ, зон өөһэдөө дурадхалнуудые оруулжа байдаг. Юундэ бидэ буряад арад түмэн гээшэ өөрынгөө уг гарбалһаа, түүхэһээ арсадаг болообибди? Үргэн ехэ орон нютагаймнай дэбисхэр дээрэ хэдэн олон үндэһэ яһатан ажаһууна ха юм даа. Жэшээнь, хүршэ Саха (Яхад) Уласта кино буулгаха талаар амаргүй ехэ шадабаритай, мэргэжэлтэй хүбүүд тоогүй олон. Тэдэнэр өөһэдынгөө хэлэн дээрэ кино буулгахадаа, урданайнгаа ёһо заншал, түүхэеэ ургажа ябаа үетэндөө дамжуулха хэрэгтэ сэгнэшэгүй туһа үзүүлнэ. Гүрэнэй һанһаа жэл бүхэндэ 87 сая мүнгэн энэ шэглэл хүгжөөхэ хэрэгтэ гаргашалагдадаг. Тэрээнһээ гадуур олзын хэрэг эрхилдэг зон айхабтар ехэ туһаламжа үзүүлдэг. Гансашье Саха (Яхадта) бэшэ, мүн Татарстан, Чуваши, Башкортостан болон Чечен Уласта өөрынгөө үндэһэн кино үндэр дээрэ үргэнэ. Манай Буряадай Засагай газарай ноёд түрэл хэлэн дээрэ буулгагдаха кинонуудые дэмжэхэ бэзэ гэжэ ехэтэ найданабди. Бидэнэйл өөһэдөө оролдолго гаргажа, хүсэ шадалаа элсүүлжэ ажаллажа эхилээгүй һаа, хэн хэхэ гээшэб?

- Эхэ һайхан хэлэнэймнай хүгжэлтэдэ гүрэнэй талаһаа мүнгэн гаргашалагданагүй гэхээр бэшэл даа?

- Зүб. Үндэһэн буряад хэлэеэ сахин хүгжөөхэ хэрэгтэ жэл бүхэндэ гүрэнэй һанһаа хэдэн сая мүнгэн гаргашалагдадаг. Теэд тэрэмнай хэр зэргэ зорилгоёо дүүргэнэб? Хэр ехэ үрэ дүнтэй гээшэб? Тэрээн тушаа сэхэ хэлэхэ хэрэгтэй. Хэдыхэн сая мүнгэеэ хэдэн олон түсэлнүүдтэ жэжэхэн «халбагаар» хубаажархихадань, урагшалһан юумэниинь жаа байна. Ажабайдалай ямаршье һалбарида ажалладаг мэргэжэлтэд түрэл арадайнгаа түлөө оролдожо ябаһан хүбүүд, басагад яһала олон. Ажал хэгдэдэг. Теэд зүг бүхэн тээшээ таража, ами аминдаа ажаллахадамнай, хүсэмнай багадана.

- Танай хараа бодол, һанамжа?

- Тиимэһээ буряадууд нэгэдэжэ, эхилхэһээ нэгэ үгэтэй, нэгэ түсэбтэй, хурса хараа бодолтой байха ёһотойбди. “Буряадууд нэгэдэжэ ажалаа ябуулая”, - гэхэдэ, ехэнхи улад: “Үү, болииш, дээдын газарай «ехэ ахамнай» адаглажа байнал”, - гэхэ. Теэд адаглаг лэ! Нэгэдэе гэхэдээ, буряадууд гүрэн түрынгөө урдаһаа эсэргүү ябадал гаргаха гү, али ондоо яһатанай урдаһаа бодохо гэһэн һэдэлгэ гаргана бэшэб. Юрэл, өөрынгөө хэлэ, соёл, түүхэ мартахагүй, тэрэнээ хүгжөөхэ, ургажа ябаһан хүүгэдээ һургаха зорилго гэхэ байнаб. Үсөөхэн буряадуудай өөһэд хоорондоо сугларжа, өөһэдынгөө бэрхэшээлнүүдые шиидхэжэ байхадамнай, хэн боли гэхэб? Мүнөө сагта тамиршад, зүжэгшэд, дуушад, буряад хэлэ зааха багшанар болон бусад ами амяараа гэжэ дээрэ хэлээ һэм. Минии һанамжаар, буряадуудые нэгэдүүлһэн нэгэ ниитэ бүлгэм байха ёһотой. Тэндэ бэрхэ, ухаатай хүбүүд, басагад оролсоходоо, хэлсэжэ, һайнаар түсэблэжэ хүдэлхэ болоно. Жэшээнь, мүнөө энэ түсэлдэ мүнгэ гаргаа һаамнай дээрэ, дахин ээлжээндэ нүгөө түсэлөө дэмжэхэбди гэжэ сугтаа шиидхэһэнэй ашаар ажаллахада, урматай байха һэн. Тэрэ гүрэнэй үгэһэн, мүн олзын хэрэг эрхилэгшэдэй оруулһан мүнгэ хиидэ гаргажа хаянгүй, зүб мүрөөрнь шэглүүлхэ болоно. Олзын хэрэг эрхилэгшэдтэ үдэр бүхэн нэгэ, нэгээрээ һубарижа, туһа эрижэ байнхаар, иимэ нэгэдэлэй ашаар мүнгэнэй асуудал шиидхэгдэхэ һэн бэлэй. Иимэл даа, минии һанамжа.

- Үнэхөөрөөшье, бидэнэй нэгэдэжэ, арадтаал хабаатай асуудалнуудые шиидхэхэдэмнай, хэн боли гэбэ гээшэб?

- Тиимэ юм ааб даа. Нёдондо Усть-Ордагай тойрогто буряадуудай хоорондо нэгэ шухала уулзалга эмхидхэхэдэмнай, ямар хүндэ байгаа гээшэб? Тиихэдэ захадамнай Эрхүү хотодо ажаһуудаг киргиз яһатан һарын нэгэ уулзажа, «Кок-Бору» гэхэ гү, али шоно буляалдаан гэһэн үндэһэн наадаяа наадана. Тэрэ нааданда нэгэ дороо аяар 3 мянга гаран зон уригдана. Тиигэжэ тэдэ түрэл нютагһаа хэды холо, ондоо гүрэндэ байбашье, хани барисаагаа алдангүй, ёһо заншалаа сахин, түрэл хэлээрээ хөөрэлдэжэ ябана ха юм. Тиихэдэ бидэ өөһэдынгөө газарта байгаад тулюурданабди. Эзэн Богдо Чингисхаанай Оулэн эхын үгэһэн гүн ухаатай заабариин ёһоор бидэ, буряадууд, нэгэдэхэ сагнай ерээ. Ходол хэн юун гэгшэ ааб гэжэ хүнэй нюдэ хаража ябахаяа болиё.

- Тиигээд арбан найман тээшээ таһарһан буряадуудые нэгэдүүлжэ, ударидажа шадаха залуу хүн бии гү? Нэгэдэлэй татасань юун боложо үгэхэ болоноб?

 - Минии харахада, тиимэ шадалтай, арадайнгаа һүр һүлдэ үргэжэ шадаха хүбүүд байна. Мүнөөл 40- өөд наһандаа, эгээл хада урбуулха хүсэндөө ябаһан хүбүүдэй ажаллаагүй һаа, саашанхи үетэмнай арадайнгаа түхэл шарай алдахал! Нангин Байгал далайнгаа дүхэригтэ нэгэдэжэ, шадал хүсэлтэй болохобди гэжэ һанагдана. Байгал далаймнай - «арад», харин тиишээ шудхадаг гол горхонууд буряадуудай «уг гарбалтан, обогтон» болоно гэжэ һанаад ябаха хэрэгтэй. - Энэ хэрэгтэ гэжэ гүрэн түрынгөө, шадалтай хүбүүдэй гаргашалһан эд зөөри зүбөөр ашаглажа, эбтэй ябабалнай, «хүрэһэн мүльһэн» хобхорхо гэһэн тобшолол гаргабабди. Зай, һайн даа, Баяр! Табиһан түсэбүүдээ жэншэдгүй бүтээжэ, «Нангин далайн һахюуһадые» түргөөр дүүргэжэ, улад зондоо бэлэглэхэшни болтогой! Алта мүнгөөр дэмжэхэ зон олдохол байха.