Сай бариха ёһо гурим

Сайгаар баригдаһан хорёо

 Урдын сагта хабтагар сайгаар гэгээн түрэлтэнэй ябаһан харгы бүрхөөдэг байгаа. Монгол ошоходоо, Сүхэ[1]Баатар хотын дүтэхэнэ Эж-модо гэжэ нангин шүтөөнэй газар бии юм. Тэндэ ургажа байһан мододые олон хадагаар орёожорхиһон байдаг. Гараараа модо баряад хадагуудые хүдэлгэн, хүсэһэн һанал тухай шэбэнэхэдэшни, тэрэшни бүтэхэ гэдэг. Эжы - модонуудые тойроод, тэбхэр хатуу ногоон сайгаар хүреэ баряатай. Би дүтэлхэдөө, юрэ модоор бариһан хүреэ гэжэ һанаад, адаглажа харахадамни, ногоон сайнуудаар дабхарлан баригдаһан байгаа. Тэрэ ногоон сай мүнөө үеын сай шэнги бэшэ, харин манай багада Грузиһаа асарһан гонзод гэһэн ногоон сайнууд байгаа һэн. Иигэжэ нангин шүтөөнэй газарта сайгаар бариһан хүреэ хаража, ямар ехэ сай гээшэб, хэды олон зон эндэ ерэжэ, шүтэн һүзэглэжэ мүргэнэ гээшэб гэжэ бахархан хараа бэлэйб.

 Дасанда өөрын удха шанартай

 Дасанда ламанар, хубарагуудай ажаһуудалда сай гээшэ өөрын нангин удхатай. Хуралнуудай үедэ сай заабол аягалдаг. Дасан, дугангуудта сай шанадаг онсо таһаг байдаг. Сай шанаха тусхай хүн байгаа бшуу. Мүн зарим уншалганууд сайгүйгөөр үнгэрдэггүй. Ехэ хуралай үедэ ламанар забһар хээд, сайгаа аргаахан, дуугай һорожо уудаг. Энэ саг манжа бариха гэжэ нэрлэгдэдэг. Энэ үедэ ламанар Бурхан багшатай уулзажа байдаг гэжэ дуулаһан байнаб. Уншалга хэхэдээ, ямар бурханиие дууданаб, тэдэниинь дасан соо ерээд, хэрэг бүтээхэдэнь хамһалсадаг, харин сай барижа байхадань, ламанартаяа харилсажа байдаг гэдэг. Энэ үедэ һүзэгшэд, юрэ өөһэд хоорондоо шашалдажа байхагүй, маани мэгзэм тухай шэбшэжэ, дуугай, шүтэн hyyxa хэрэгтэй гэжэ тухайлнаб. Энэ һанамжыемни буруушааха хүн байбал, бэшээрэйгты. Эгээл ехэ хүндэ гээшэ. Сай ууха гээшэ ямаршье арадта ехэ хүндэтэй уйлэ ха юм даа. Аяга сайгаа барижа, ороһон айлшадые угтаха, хүндэлхэ гээшэ гэрэй эзэдэй ёһо гурим. Гэрэй эзэдые хүндэлжэ, хэды садхалан ябабашье, аяга сайень уугаад гараха хэрэгтэй. Энэтнай хомхой хобдог ябадал бэшэ, харин ехэ хүндэлэлэй тэмдэг гээшэ. Сай бэлэг барихадань, ехэ үндэр сэнтэй, тусхай хүндэлһэн бэлэг гээшэ. Мүнөөшье бидэ айлшалан ороходоо, заабол эжы, эгэшэдээ һайн шанартай сай бэлэг баридаг гээшэбди. Хэр yгhaa сай бэлэг бариха гурим мүнөөшье сагта алдагдаагүй. Сай гээшэ мүнгэнэй хэмжээн, хүнэй байдалай гэршэ болодог байгаа. Урдандаа ногоон сай заабол һүтэй уудаг һэн. «Һүгүй сай үгырһэнэй тэмдэг» гэжэ хэлсэдэг байгаа. Сайн аяга үбэртэлөөд ябадаг һэн. Сай ехэ һонин, онсо түхэлтэй, гонзод гэһэн хабтагаршаг аяга (пиала) соо аягалдаг байгаа. Юундэ хабтагар аяга байгааб гэхэдэ, хүн бүхэн өөрынгөө аяга үбэртэлөөд ябадаг байгаа. Энэнь хадаа, минии һанахада, ариг сэбэр байдалай үйлэ, хүн бүхэн өөрынгөө аяга coohoo уугаад, үбшэ хабшанда халдахагүй гэһэн удхатай байжа болоо. Илангаяа эрэшүүл болон ламанар өөрын аягатай байдаг һэн. Хабтагар аяга буряад дэгэлэй энгэртэ, үбсүүндээ хээд ябахадань, аятай, һаалта хэхэгүй байгаа. Аягаа торгон бүдөөр орёогоод ябадаг һэн.

Аягалха тусхай ёһо гурим

 Сай аягалха тусхай гуримтай байгаа, тэрээндэ басагадые балшар бага наһанһаань һургадаг байгаа бшуу. Сай гээшэ нара зүб эрьелдэжэ байһан мэтээр аягалхадаа, дундань хонхойгоод (воронко) гараһан мэтээр аягалха. Дүүрэтэр аягалдаггүй, аягын захаһаа нэгэ ороһоной хэмжүүрэй зай үлөөдэг байгаа. Энэ хэмжээнһээ дээшэ гү, али доошонь аягалхада, аягүй, гажа буруу гэжэ тоологдодог. Сай пиала руу аягалагдаад, айлшанда барюулагдаха, үгы гэбэл, айлшанай урда табиха. Бүһэтэй хүндэ сай баруун гараараа баридаг, харин эхэнэр хүндэ зүүн гараараа баридаг ехэ һонии заншал байгаа. Энэнь хадаа тусхай хүндэлэлэй тэмдэг гээшэ. Сай уухадаа, аягаяа-пиалаяа табан хургаараа баряад, хургануудаа дулаасуулдаг, тэрээнһээнь бүхы бэе руу дулаан элшэ хүсэ тарадаг ха юм. Пиала аяга хуһан модоной үндэһөөр дархалдаг, байгаалиин табиһан угалзануудыень зохёожо, тусхай будагаар шэрдэдэг, үрэдэг байгаа. Мүн мүнгэ, алтаар гоёодог һэн. Маани уншажа арюудхадаг һэн. Сай эхэнэр хүн бэлдэдэг, шанадаг байгаа. Сайн бүридэл ямар шанартайб, хэды һү хэнэб, тэрээнһээ дулдыдажа, амтаниинь илгардаг һэн. Сай шанахадаа, тогоон соогоо оло дахи худхахадань, сайн амтан һайжарна гэлсэдэг. Сайгаа оло дахин һамаржа худхахадаа, Арьяа Баала бурхандаа зальбаржа, «Ум маани бадмай хум» гэжэ маани уншадаг байгаа. Тиихэдэнь сай арюудхагдажа, элшэ хүсэ үгэдэг юм. Үшөө һонин юумэн гэхэдэ, Буряад ороной аймаг, нютаг бүхэн ондо ондоогоор сайгаа шанадаг байгаа. Зарим аймагуудта сай руугаа мяхашье хэдэг һэн. Ахын аймагта ешмээн талха үхэрэй дотор өөхэндэ шараад, һүтэй сай руу нэмэдэг байгаа. Иимэ сай үдхэн болотор бусалгадаг, зарим ушарта сай хааша шэнги үдхэрдэг байгаа. Иимэ сай уухадаа, эдеэ эдиһэн мэтэ садхалан ха юм. Үхибүүгээ түрөөд байхадамни, минии хадам эжы - Ханда Жалсановна намда зутараантай сай уулгахадань, һүмни үдхэн болодог һэн. Элбэгээр гаража, үхибүүгээ садхааха, тэрэмни энхэ элүүр, шамбай шанга, тобир бэетэй болодог һэн. Зутараан сай юун гээшэб гэжэ тиихэдэ ойлгоод, һүүлдэнь өөрөөшье шанадаг бэлэйб. Opooho нюдөөд, талхан болгоод, тэрэнээ хуураад, һүтэй сай руу хээд, бусалгадаг һэн хаш. Одоо амтатай, садхалан сай бэлэй. Мүнөө сагта тиимэ сай уугаа haa, гоёл һэн хадаа, теэд мүнөө хүн зутараантай сай шанадаг ха гү?

Д. ДАМДИНОВ “Уншаха, ярилдаха, бэшэхэ” номһоо