Уянгын долгин дээрэ

ТΥΥХЫН  АБДАРҺАА

Байгша 2022 он Буряадай уран зохёолой байдалда онсо удха шанартай. Тэбхэр 100 жэлэй саада тээ буряад хэлэн дээрэ шүлэгүүдэй түрүүшын ном хэблэгдэжэ, «нара хараhан» түүхэтэй. 1922 ондо Буряадай алдар суута уран шүлэгшэн Солбонэ Туяа (Пётр Никифорович Дамбинов) «Һалбарhан тала» гэжэ согсолбори толилуулһан байна.     

1927 ондо, 95 жэлэй саада тээ, буряад уран зохёолшодой түрүүшын хамтын суглуулбари – «Уран үгын шэмэг» гэhэн альманах хэблэгдэhэн ушартай.

Тэбхэр 90 жэлэй саада тээ, 1932 ондо, түрүүшын буряад туужанууд – Ц.Доной «Хиртэhэн hара» (1932), «Брынзын санха» (1935) гэhэн зохёолнууд бэшэгдэжэ, буряад уран зохёолой эхи hуури табигдаhан түүхэтэй.

Зуун жэлэй хүгжэлтын түүхэдэ буряад уран зохёол hалбархыншье, доройтохыншье элдэб сагуудые гаталаа. Yе сагай эрхээр, буряад хэлэнэй  хосорхо туйлдаа хүрэhэн ушараар уран зохёол хэсүү байдалда ороhон гэжэ мэдэнэбди. Тиигэбэшье урма зоригоо хухараагүй, hүлдэтэ шэнжэеэ алдаагүй! Мүнɵɵнэй Буряадай уран зохёол мянгаад жэлэй түүхэтэй арадай аман үгын үльгэр домогуудhаа мүндэлhэн бата бүхэ үндэhэ hууритай.          

XXI зуун жэлэй Буряадай уран зохёолшо ямар түхэл шарайтайб? Алдарта зүжэгшэнэй, багшын, эмшэнэй, малшанай, хүдɵɵгэй юрын ажаhуугшын г.м. Агууехэ талын нүүдэлшэдэй заншалта зохёолнуудайнь ба дуунуудайнь үргэлжэлнүүд мүнɵɵдэр хүдɵɵгэй Соёлой байшангуудай, хотын театрнуудай, хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй, hургуулинуудай тайзан дээгүүр зэдэлдэг, Интернедэй хизааргүй

уудамаар аяншалдаг.     

                                    БАЯРТА ΥДЭШЫН НЭЭЛГЭ

Баяр баясхаланта үдэшын нээлгэдэ Буряадай соёлой сайд Соёлма Дагаева хабаадажа, сугларагшадые халуунаар амаршалаад, Уран зохёолшодой холбооной саашанхи замдань амжалта туйлалтануудые хүсэhэн байна.

Удаань Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Сергей Доржиев үгэ абажа, бүгэдэндэ баярые хүргэhэнэй удаа «Буряад хэлэн» ба «Улан-Yдэ» гэhэн шүлэгүүдээ уншажа, уянгата шүлэг дуунай үдэшые нээбэ.

Би

Булжамуур шубуун һаа,

Элинсэгтэ баабайнарай,

Хулинсагта таабайнарай

Буусын энэ дайда тухай

Жэргэжэл байха һэм.      

Ирагуу найрагшын түрэл орондоо дурлаhан жэргэмэл мэтэ зүрхэниинь

уран үгын дээжээр, талын дууша шубуунай дуугаар зэдэлээ.

                             

                                    БУРЯАД АРАДАЙ БУЛЖАМУУРНУУД

Хэмжээнэй эхиндэ Буряадай үнгэрhэн сагай алдар суута уран зохёолшод ба шүлэгшэд тухай баримтата фильм харагшадай анхаралда дурадхагдаба.

Буряадай Уран зохёолшодой холбоон 1934 оной хабарай хаhада   байгуулагдаhан түүхэтэй. 2024 ондо 90 жэлэйнгээ ой тэмдэглэхэ эмхиин баян түүхэдэ И.Дампилон, Д.З. Жалсараев, Н.Г.Дамдинов, Б.С.Дугаров, А.Л.Ангархаев, Г.Х.Базаржапова, М.Р. Чойбонов гэгшэд түрүүлэгшэнэр байhан. Yнгэрhэн сагай алдарта хүтэлбэрилэгшэдэй гэрэл-зурагууд экран дээрэ hубарин харуулагдажа, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной хүгжэлтын түүхэ намтар түүрээгдээ.    

Зохёохы үдэшын үргэлжэлдэ тайзан дээрэ мүнɵɵ үеын Буряадай элитэ уран шүлэгшэд – Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Агван Доржиевай медаляар шагнагдаhан Николай Шабаев, Россиин габьяата артист, Буряад Уласай Гүрэнэй шангай хоёр дахин лауреат, И.Калашниковай нэрэмжэтэ уран зохёолой шангай лауреат Доржо Сультимов, Россиин габьяата артист, Буряад Уласай габьяата артист, Буряад Уласай арадай артист, Петровско академиин гэшүүн – корреспондент, «Буряад Уласай урда габьяагай түлɵɵ» гэhэн медаляар шагнагдаhан Чингис Гуруев, Буряад Уласай габьяата багша, арадай поэт Нина Артугаева, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Светлана Нестерова, Николай Поломошнов, Людмила Семёнова, Сергей Тумуров, Хурамхаанай дасанай шэрээтэ лама, мэдээжэ блогер Олег Намжилов гэгшэд түрүүтэй бусад ирагуу найрагшад шүлэгүүдээ уншажа, харагшадые хужарлуулаа.  

Хүйhөөрөө холбоотой

                   энээхэн дайдадаа 

Хаанашье ябаа hаа,

                   эрьехэ үритэй юм.

Хүйтэрhэн сэдьхэлые

                   тоонтонь ульhаараа

Хүлшөөхэ, уяруулха

                   нангин шэдитэй юм, - гэhэн Николай Шабаевай шүлэгэй уянгата мүрнүүд хүн бүхэндэ тоонто нютагыень hануулан уяруулна.   

Аха захатанай хажуугаар «гуурhанай туршалга» эхилжэ байhан оюун бэлигтэй залуу үеын уран шүлэгшэд найруулгануудаа гүйсэдхэhэн байна. Бато Аюшеев, Вера Шобосоева, Сэсэг Бадмаева, Алдар Жапов – буряад уран зохёолой ерээдүйн найдалынь ба этигэлынь.

Уянгата шүлэг дуунуудай хажуугаар суута артист Доржо Сультимов ноён болохо хүсэлтэй билдагууша хүн тухай шог ёгто зугаа наада уран hайханаар харуулжа,  бүхы залые энеэлгэhэн ушартай. Артистын хэлэhэн үгэ бүхэниинь нюур шарайдань, бэеынь хүдэлɵɵндэ тэрэ дары үзэгдэжэ, тархи толгойнь, хүл гарнуудынь, хүлдэжэ унаhан  шэхэнүүдынь  булта билдагашалдажа, сүсэгэнэлдэжэ, даараад шэшэрэлдэжэ байгаа.  

     

                           Монголой хүндэтэ айлшад

 

Мүн лэ тус hайндэртэ үдэшын хүндэтэ айлшан – Монголой алдар суута ирагуу найрагша, Сэлэнгын аймагай Уран шүлэгшэдэй холбооной түрүүлэгшэ Хэнтийн Батхуу олондо мэдээжэ «Аялгата hайхан буряад хэлэмни» гэhэн шүлэгɵɵ уншаhан байна.

Тэнгэриин хууляар амилһан

Аялгата буряад хэлэмни.

Газарай магнайда мүндэлһэн

Буряад-монгол хэлэмни.

Барга-Баатар хаанай

Һүнэһэ эбээһэн буряадни.

Баргажан-Гуа хатанай

Һү шэнгээһэн хэлэмни, - гэhэн үгэнүүдтэй шүлэгынь ёhото буряад хэлэнэй гимн гээд нэрлэмээр.

Хэнтийн Батхуутай хамта Дархан хотын залуушуулай театрай дуушан, «Монгол Уласай соёлой түрүү ажалшан» гэһэн нэрэ зэргэтэй Эрдэнэтулга дуунуудаа бэлэглээ. Yндэр уулын орьёлhоо харьялан урдаhан голой абяагаар, тайгын сууряагаар, тэнгэриин дуугаар агаарые хахалан, хүнэй зүрхэ сэдьхэл шэмшэрээн, аялгатан зэдэлhэн дуунуудыень харагшад халуун альга ташалгаар угтан абаа.       

 

                                 АЯЛГА ДУУНАЙ ШЭДИТЭ ОРШОНДО

                                 

Буряад Уласай уран урлалай габьяата ажаябуулагша, доцент,

Буряадай Хүгжэм зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Санжиева Лариса Николаевна бүхэли үдэшын туршада пианино дээрэ наадажа, уянгата хүгжэмөөр hайндэртэ үдэшые шэмэглэhэн байна.

Тэрэнэй хажуугаар хүгжэмшэн Эрдэм Дымбрылов морин хуур дээрэ наадажа, эди шэдитэ аялгаар тэндэ зэдэлhэн шүлэгүүдэй мүрнүүдтэ «далинуудые ургуулжа», агаарта дэгдээн хатаруулаа. «Тэнгэриин хууляар амилhан» буряад шүлэг урдын сагта морин хуурай хүгжэм доро мүндэлhэн үльгэрhɵɵ үндэhэтэй. Тиимэhээ урдын уянгата хүгжэм доро шэнэ ами ороhондол зэдэлдэг.    

Мүн лэ уран шүлэгэй hайндэрые Буряадай тайзанай одод шэмэглэжэ баярлуулба. Оюун бэлигтэй залуу дуушан Галсанимын Гандик, Буряад Уласай арадай артист, Буряадай гүрэнэй Оперо болон баледэй  академическэ театрай гол дуушан Билигма Ринчинова, мүн лэ тус театрай гол дуушад, Буряад Уласай арадай артист Баиржаб Дамбиев, Чингис Иванов гэгшэд уянгата шүлэг дуунай үдэшые оюун бэлигэй ялас гэмэ элшэ туяагаар гэрэлтүүлээ.