Эсэгэ хүбүүн Гумилёвууд: ами наһан, инаг дуран

Зүүн зүгэй одон гэрэл

Улаанбаатар хотодо 2021 ондо «нара хараһан» Очир Гэрэлэй «Восточная звезда» гэһэн номой удхаар сэдхүүлшэ Александр Махачкеевэй бэлдэһэн «Евразийская любовь. Роман в письмах» гэһэн хуряангы тайлбари-статья зүрхэ доһолгомо зүнтэй баримтануудтай байба. Алайрай аймаг тоонтотой Монгол ороной эрхэтэн Очирын Ина Намсрайжав (Инна Ивановна Оширова) болон дэлхэйн нэрэтэй түрэтэй агууехэ эрдэмтэн, түүрэг-монгол түүхэ шэнжэлгэдэ бүхы наһаяа зорюулһан Лев Гумилёв хоёрой инаг дуран, халуун хайрлал тухай Намсрайжавай басаган, геолого-минералогическа эрдэмэй доктор Очир Гэрэл абьяастай аятайгаар бэшээ юм байна. Лев Гумилёв инаг хайратайдаа зорюулһан бэшэгүүдэй нэгэн соогоо өөрыгөө «баруун монголнуудай таһардаһан» гээд нэрлэнэ. Үнэн дээрээ, энэ баталамжада ямаршье үндэһэн үгы, шуһанайнгаа татасаар, шуналайнгаа абьяасаар лэ Монгол орониие эгээл дүтын мэтээр мэдэрдэг байгаа ха юм. 

Халагламаар, хара буумаар юумэн гэхэдэ, минии Монгол гэжэ нэрлэдэг, үдэр һүнигүй үрэ зүрхэеэ зорюулдаг байһан Агууехэ Талые нэгэшье дахин үзөөгүй, хилэ гаталжа, Монгол ороной үзэсхэлэниие хаража үзөөгүй юм. Энээн тухай хүнэй досоо хүмэримэ шаналалтайгаар бэшэнэ. 

Үшөө нэгэ баримта гэхэдэ, монголшууд өөһэдөө Лев Гумилёвой түүхэдэнь оруулһан хубитые бодотоор сэгнэжэ бираагүй, түүхэшэд болон географууд Л. Гумилёвые Монголой эрдэмэй Академиин гэшүүн болгохо гэһэн өөһэдынгөө үүсхэл бэелүүлээгүй юм.

...Хайшан гээд түб Азида гэнтэ буһалгаата ехэ хүсэн бии болоод, дэлхэйе доһолгоһон үйлэнүүд зэдэлшөө һэм. Энээнэй нюуса тайлбариие гансал Лев Гумилёв өөрынхеэрээ «тайлаһан».  «Оршолон ехэ замбиин хэмһээ үлүү элшэ хүсэ Агууехэ Талада эльгээхэдэнь, диилдэшэгүй арад–монголшууд мүндэлһэн» гээд, эрдэмтэн тобшолһон. 

Газарай гүндэ, агаарта шэнгэһэн иимэ элшые халан абаһан онсо эршэтэй, дэлхэйе хубилгахаяа ерэһэн зониие пассионарии гэжэ нэрлэһэн байна. Энэ түлхисэ–элшые пассионарный толчок гээд нэрлэһэн. Тиин энэ хүдэлөөнэй эльбэ хүсэндэ абтаһан нүүдэлшэд дэлхэйе хубилгахаар мордоһон ха. Л. Гумилёвой «Пассионарная теория этногенеза» гэһэн энэ ойлгосо эрдэмтэд, шэнжэлэгшэд мүнөө хүрэтэрөө ухаан бодолдоо бисалгажа байһаар. 

Гурбадахяар гэбэл, зүрхэнэйнгөө зүнтэй хайрые зорюулһан Намсрайжав инагтаяа амиды мэндэ сагтаа «алтан хундагаһаа» суг амсажа үзөөгүй, хамтын жаргалай халуун хаба эдлээгүй. Энэмни баһал хуби заяанаймни хохидол гэжэ тоолодог һэн ха. Удаадахи уйдхарлалынь гэхэдэ, «Шамтаяа гэрлээ һаа, үхибүүдтэй болохо байгааб. Харин мүнөө Ахматовуудай, Гумилёвуудай уг иигээд таһарба гээшэ. Үндэр тэнгэри үршөөлөө хайрлаагүй гээшэл даа»– гээд, Лев Гумилёв Намсрайжавтаа сэдьхэлэй долгисотойгоор хэлэһэн юм. 

Үнэхөөрөө, Хүхэ Мүнхэ тэнгэри элитэ эрдэмтэн болохо замыень залажа, заяажа үгэбэшье, хубиин жаргалыень хаһаһан байгаа гээшэ гү? Өөрынгөө һамганда – Наталья Викторовнада хүндэтэйгөөр хандадаг байгаа. Үбгэ һамган хоёр хоюулан Намсрайжабаа нэгэ адли һайханаар дурсажа байдаг байгаа. Гайхалтай. «Лев гээшэмнай однолюб. Энэ наһан соогоо гансал танда дуратай байгаа юм»,– гээд, Наталья Викторовна Намсрайжавта хэлэһэн байна. 

...Нэгэ наһандаа ниилэжэ шадаагүй хоёр тухай Намсрайжавай түрэлэй академик Р. Барсболд (Намсрайжавай эгэшэ Раднаа Ошировагай нүхэр Монголой элитэ эрдэмтэн Бямбын Ринчен байһан. Хүбүүниинь Барсболд болоно) номой оролто үгэ соо иигэжэ бэшээ: «Бэе бэедээ хайратай хоёр (Л.Гумилёв Намсрайжав хоёр) үнинэй тэнгэридэ гаранхай, лаб лэ тэндээ уулзан золгожо, һалахагүйгөөр ниилэһэн ёһотой». 

Хоморой энэ түүхэ тухай «Буряад үнэнэй» 2023 оной мартын 22-ой дугаарта гү, али Үндэһэтэнэй номой сангай абонементһээ номынь абажа уншахада болохо гээд уншагшадтаа һануулая. Хүнэй наһан богони. Хүсэһэн юумэн бүхэн хүсэлдэжэ үрдидэггүй ха юм даа. 

Хэтэдээ төөриһэнээ мэдэрээб, 
Хэнзэ сагай, зай забһарай эрьюулгэ соогуур 
Хаанашьеб, түрэл голнуудни урдаһаар 
Хүрэхэл ганса аргамгүй, хорюул табяатай. 

- гээд, Лев Гумилёв шүлэглэһэн байха юм. 

Засаг түрэшье, өөрынь хэлэһээр «ондоо мангусуудшье» түрэл голнуудтань хүргөөгүй ха. 

Энэ Зүүн зүг гээшын жэгтэй татасань хаанаһаа эхитэйб? Энэ асуудалда зарим тэды харюу абахын тула Лев Гумилёвой эсэгэ – ХХ зуун жэлэй эхинэй (Серебряный век русской литературы) ородой поэт-сэрэгшэн, литературада акмеизм урасхал байгуулагша, эсэшэ сусашагүй аяншалагша Н.С.Гумилёв тухай дурдаха хүсэлэн түрөө юм. 

Агууехэ Булгарые эзэлүүдгүй һануулба 

Зүүн зүгэй философско бодол Николай Гумилёвые эдир залууһаань эзэлдэг байгаа. Түрүүшынгээ ном соо эпиграф болгон, Андрэ Жэдэй иимэ үгүүлэл үгэһэн юм: «Нүүдэлдэ халуун хайхарамжатайгаар хандахын тула би нүүдэлшэн болооб». 

...1980-яад онуудта һэн. Редакциин һургуулиин болон соёлой таһагта хүдэлдэг бэлигтэй театр шэнжэлэгшэ Баярма Дамбаринчинова намайе дуудаба: «Хандуевна, тандаа нэгэ һонин юумэ харуулхам, ёһотой хоморой шүлэгүүд. Танилни асаржа үгөө, хоюулан уншая». Энэнь олон удаан жэлнүүдтэ хорюулда байһан Николай Гумилёвой гар бэшэмэл шүлэгүүд байба. Түрүүшынь мүрнүүдые харан сасуу, досоомни зог гэшэбэ: 

Я конквистадор* в панцире железном, 
Я весело преследую звезду, 
Я прохожу по пропастям и безднам 
И отдыхаю в радостном саду. 

Как смутно в небе диком и беззвездном. 
Растет туман… но я молчу и жду, 
И верю, я любовь найду– 
Я конквистадор в панцире железном… 

(Шүлэгүүдынь хуряангыгаар үгтөө) 

Эгээ түрүүшын шүлэг соогоо иимэ дайшалхы шэнжэтэйгээр бэеэ зураглаһан поэт сэдьхэлдээ хаанаһаабиб, хэнбиб гэжэ ямараар мэдэрдэг байгааб? Удаадахи шүлэг соонь харюу бии ха: 

Сонет 
Я верно болен: на сердце туман, 
Мне скучно все, и люди, и рассказы, 
Мне снятся королевские алмазы 
И весь в крови широкий ятаган. 

Мне чудится (и это не обман), 
Мой предок был татарин косоглазый, 
Свирепый гунн… я веяньем заразы 
Через века дошедшей, обуян.

Молчу, томлюсь, и отступают стены– 
Вот океан весь в клочьях  белой пены, 
Закатным солнцем залитый гранит, 
И город с голубыми куполами, 
С цветущими жасминными садами, 
Мы дрались там… Ах, да я был убит. 

2005 ондо Татарстанда, түүхын хүшөөтэ Великий Булгар гэһэн нээмэл музей-заповеднигтэ хүрөөд байхадаа, эгээл эдэ мүрнүүд һанаандам ороод, эрьелдээд һалаагүй юм һэн. Олон зуун жэл болоод, эндэ болоһон үйлэ ушарнууд хойто үеын уг удамай ухаан бодол хүлгүүлдэг гээд Гумилёвой шүлэгһөө тобшолмоор гү? Татарин гэһэн үгэ мүнөөнэй удхаараа бэшэ, харин бүхы дээрээ сэрэгшэд– нүүдэлшэдтэ, сэрэгшэд-дайлагшадта сэхэ хабаатай ха. Илангаяа Баруун Европынхид бүхы зүүн зүгэй арадуудые татарнууд гэжэ нэрлэдэг байһан, тат- хариин, ар-арад– гэһэн удхатай. Гэбэшье эдэ мүрнүүдые үлүүгээр шэнжэлээд, тобшолол хээд яахамнайб, поэзи гээшэмнай, илангаяа Н.С. Гумилёвойхи – һанаанһаа абтажа зохеогдоһон далда удхатай, гадна энэ поэдэй романтик, мистик байһыень мартажа болохо аал?

Агууехэ Булгарай һэбшээн хэды гоё бэлэй.... Эртын элинсэгэй эршэ хүсэн агаарта долгитожо байһандал. Үдэшэлэн Конгресстэ хабаадагшадай амархаа хуу тараад байхадань, яхад сэдхүүлшэ басагантай палуба дээрэ (теплоход дээрээ хонодог байгаабди) санзайгаа ууюулаад, хоюулан хатарһамнай мүнөө жэгтэй шэнги. Хэжэнгын Бато- Цырен Дугаров бидэнтэй ябалсаа, теэд саанаһаа номгон даруу Бато- Цыренээ хатарая гэжэ зобоогоогүй һэн хабди. 

Тэрэ газар яаха аргагүй дүтөөр һанагдаһан юм. ХIII зуун жэлэй гэршэ– Агууехэ Булгарай һандаргагдаһан хэрэмэй бутархай соо ручка– бэлэгээ орхёоб. Энэм хэдэн удхатай байгаа. Эртэ урдын хото тухай шэнжэлгэнүүд үргэлжэлэг, шэнэ номууд, киносценаринууд бэшэгдэг. Үнгэрһэн үе сагнай ерээдүй руу замыемнай заажа үгэхэ. Һэлмэнүүд, номо годлинууд хуяг соогоо амаржа байг. 

Үнэхөөрөө, зуун жэлэй забһарта зайһаа Николай Гумилёвто баярые хүргөө һэм. Шүлэгынь ямар һайхан дурсалгануудые досоом түрүүлээб! «Ветры Великих булгар, или как «Тат-медиа» осваивает информационное пространство России» гэһэн хэдэн хэһэг материалнуудни ород хэлэн дээрэ «Буряад үнэн», «Бурятия» сонинуудта толилогдоо һэн. 

Хариин тэнгэриие шүтэн һүгэдөө 

1991 ондо Н.Гумилёвой дүрбэн ботиһоо бүридэһэн согсолбори хэблэлһээ гараһан. Оролто үгэ соонь литература шэнжэлэгшэ Г. Струве иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Н.С. Гумилёвой бүрин түгэс намтарые, уран зохёолойнь залгаа баялигые харуулха саг үшөө хүрэжэ ерээдүй. Архивуудтайнь хүдэлхэ хэрэгтэй». 

Тиихэдэ тэрэ сагтаа Н. Гумилёвой зохеохы ажал тухай В. Брюсов, В. Иванов, Б. Эйхенбаум, А. Блок, бусадшье бэшэһэн байдаг. Гэбэшье мүнөө болотор нэрэнь гүйсэд тобойгоогүй,  шэнжэлэгшэдэй бодото сэгнэлтэдэ хүртөөгүй зандаа гээд һанагдана. Николай Гумилёвой намтарынь иимэ: 1886 ондо Кронштадт хотодо корабельна врач мэргэжэлтэнэй гэр бүлэдэ түрэһэн юм. Царскосельскэ гимнази түгэсөө. Һуража байхадаа, «Путь конквистадора» гэһэн түрүүшынгээ ном хэблүүлһэн. Эсэлтэ сусалтагүй аяншалагша байгаа. Африка руу 3 дахин аяншалһан. Номуудынь– «Романтические цветы» (1908), «Жемчуга» (1910), «Чужое небо» (1912), «Огненный столп» (1921), оршуулгын хоёр ном «Эмали и Камел» Т. Готье (1914), «Фарфоровый павильон. Китайские стихи» (1918), хэдэн поэма, прозаическа бүтээлнүүд. 

Поэт Ирина Одоевцева иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Түхэл шарайнь (Н. Гумилёвой) онсо. Би-Ба-Бо гү, монгол гү», «Миһэрэл соонь азиат шэнжэ бии». Нээрээшье, элдэб бодол толгойдо түрэнэ. Монголнуудтал адли шуһаяа, үрэеэ дэлхэй дүүрэн тарааһан арад бии юм аал? Европо түбидэ тусгаар түрөөд, тэндэһээ эхин элинсэгээ, эртынгээ түүхые түүрээхэ гэһэн хубилгаан түрэл байгаа аалам? «Конквистадорнуудай эгээл һүүлшынхи, хари газарые һанан уйдхарладаг, хариин тэнгэриие сэдьхэлдээ шүтэн һүгэдэдэг, шэди бэдэрээшэ» гээд мэдээжэ шэнжэлэгшэ Ю.И. Айхенвальд бэшэһэн байдаг. Энээнэй гэршэ болгон Н. Гумилёвой шүлэгүүдһээнь зарим тэды мүрнүүдые дурадхая: 

...На белом пригорке, над полем чайным, 
У пагоды ветхой сидел Будда. 
Пред ним я склонился в восторге тайном, 
И было сладко, как никогда. 

*** 
…Мой спутник был желтый, 
худой, раскосый. 
О, как я безумно его любил! 
Под пестрой хламидой 
он прятал косу, 
Глазами гадюки смотрел и ныл. 

*** 
…Я в лес бежал из городов 
В пустыню от людей бежал… 
Теперь молиться я готов, 
Рыдать как прежде не рыдал… 

1910 ондо Н.С. Гумилёв Анна Андреевна Горенкэтэй (Ахматоватай) хуби заяагаа холбоһон намтартай. 1911 ондо Лев хүбүүн түрөө, ерээдүйн түб Азиин түүхые шэнжэлэгшэ. Лев Гумилёв Зүблэлтэ засагта харша бодолнуудтай гээд оло дахин баряанда абтаһан, хамта дээрээ 14 жэлдэ хаалтада һууһан. Хүн түрэлтэнэй хүгжэлтэдэ монгол угсаатан урагшатай һайн нүлөө үзүүлээ гэһэн хараа бодомжоёо хамгаалһаар үндэр наһандаа энэ дэлхэйһээ халижа ошоһон бэлэй. 1931 ондо Л.Н.Гумилёв эрдэмэй экспедициин бүридэлдэ оройдоол нэгэ дахин Буряад орон руу ерэһэн. Амаржа байхадань, нэгэ буряад үбгэн үбдэг дээрэнь унташоо ха. Хүнэй һэреэхэ гэхэдэнь, Лев Николаевич «Унтаг, унтаг» гээд, һэреэгээгүй юм гэхэ. Ехэл сэдьхэлшэ хүн байгаа. Тамчын дасанда болоһон найр хараад хэлэһэн ха: «Досоомни нэгэ юумэн хубилшахадал гэбэ». 

Буряадай арадай уран зохёолшод Ардан Ангархаев, Баир Дугаров, Шагдар Байминов Л. Гумилёвой гэртэнь ошожо бараалхаха хубитай байһан. 

Харин эсэгэнь соол залуугаар, 35 наһатайдаа ами наһантаяа хахасаһан юм. Кронштадай буһалгаашадые сагааруулна гэжэ гэмнэгдээд, ЧК-да буудуулһан. Мэдээжэ поэдэй шарилынь хаанашье юм, мүнөөшье болотор мэдэгдээгүй зандаа. Өөрынгөө энэ гасаланта үйлэ тухай урид мэдэрэлтэй хадаа иигэжэ бэшэһэн юм: 

...И умру я не на постели 
При нотариусе и враче, 
А в какой-нибудь дикой щели, 
Утонувшей в густом плюще. 

На путях зеленых и земных 
Горько счастлив я темной судьбой. 
«Сады моей души всегда узорны». 

Н. Гумилёвой инаг дуранда зорюулагдаһан шүлэгүүд соонь поэдэй романтик шэнжэнь эли: 

Сады моей души всегда узорны, 
В них ветры так свежи и тиховейны, 
В них золотой песок и мрамор 
черный, 
Глубокие прозрачные бассейны. 
Растенья в них, как сны 
необычайны, 
Как воды утром, розовеют птицы, 
И– кто поймет намек старинной 
тайны? 
В них девушка в венке великой 
жрицы. 

«Она» гэһэн суута шүлэгынь Анна Ахматовада зорюулагдаа ха гээд багсаамжалхаар. Энэ шүлэгыень толилоё: 

Я знаю женщину: молчанье, 
Усталость горькая от слов, 
Живет в таинственном мерцаньи 
Её расширенных зрачков. 

Её душа открыта жадно 
Лишь медной музыке стиха, 
Пред жизнью дольней и отрадной 
Высокомерна и глуха. 

Неслышный и неторопливый 
Так страшно плавен шаг её, 
Назвать нельзя ее красивой, 
Но в ней все счастье моё. 

Когда я жажду своеволий 
И смел, и горд– я к ней иду 
Учиться мудрой, сладкой боли 
В её истоме и бреду... 

Олон зохёолнуудайнь Зүүн зүгтэ зорюулагдаһан, Зүүн зүгэй урлал хээнүүдтэй хадань гү, али элитэ ехэ эрдэмтэн хүбүүе дэлхэйдэ мүндэлүүлһэндэнь гү, мистикэ, романтика холиһон жэгтэй шэдитэй шүлэгүүдэйнь түлөө гү – Николай Гумилёвой солые дуудаха дуран хүрөөл юм. Шүлэг-захяаень номголиг тэгшээр уншахын аргагүй, гал сог дүлэтэжэ, гайхал түрүүлжэ байһандал: 

Ещё не раз вы вспомните меня 
И весь мой мир, волнующий 
и странный, 
Нелепый мир из песен и огня, 
Но меж других единый 
необманный… 

Мүнхын хүшөө 

«Восточная звезда» номой гол героиня Очирын Ина- Намсрайжабай басаган Очир Гэрэл (эсэгын нэрээр Лючетта Янкелевна Шапиро) энэ ном бүридхэн бэшээ. Очир Гэрэл Монголой эрдэмэй болон технологиин университедэй багша, геолого-минералогическа эрдэмэй доктор, Монголой эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша, МНР-эй Гүрэнэй шангай лауреат гэһэн үндэр нэрэ зэргэнүүдтэй. 

Ном соогоо гансал эжынгээ хуби заяан тухай бэшээ бэшэ, түрэл гарал– Бямбын Ринченэй болон Очирын Раднаагай гэр бүлэ, үхибүүд тухайнь бэшээ, бусад аха дүүнэрээ дурдаа. Австриһаа гарбалтай өөрынгөө эсэгэ Янкель Шапиро тухай, Марина Цветаевагай эгэшэ Анастасия Цветаева, элитэ эрдэмтэн Юрий Рерих, гүрэн түрын элитэ ажал ябуулагша Цэвээн Жамцарано, бусад тухай эжынгээ дневник наринаар хэрэглэн бэшэһэн байна. 

Гэбэшье номой гол удха Лев (Арслан) Намсрайжав хоёрой инаг дуранда шэглүүлэгдэнхэй. 

1970 ондо, үнинэй уулзаагүй байһанаа И. Намсрайжав Москва хотодо Лев Гумилёвтой уулзаһан юм. Гумилевой һамган Наталья Викторовна Инада иигэжэ хөөрэһэн байна: «Бүхы наһаараа гансал танда дуратай байгаа. Однолюб ха юм. Та мэдээ гээшэ гүт? Эхэдээ, Анна Ахматовада нэгэ монгол басаганда дурлашооб гэжэ хэлэһэн. Хэн гэжэ нэрэтэй юм гэжэ Ахматова һонирхобо. «Намсрайжав гэжэ нэрэтэй»– гэбэ хүбүүниинь. «Левушка, ямар һонин нэрэ юм, би яагаад энэ нэрэ үгүүлхэ гээшэбиб?» гэһэн ха Анна Андреевна. 

...Но ныне стою я при счастье 
на страже, 
Я длинное к юрте приставил 
копьё– 
В ней карие очи моей 
Намсрайджав 
В ней чёрные косы, в ней 
счастье моё. 

Лев Гумилёв бүхы наһанайнгаа инаг хайрлалай эдэ мүрнүүдые Ина Намсрайжавтаа зорюулхадаа, нангин дураяа найдамтай хамгаалга доро абаһандал. Саг хэдышье ошог, саглашагай мүнхэрөөл, энэ дуран! Евразиин эрдэмтэн бидэндэ бүри дүтын, бүри түрэл болоһондол. 

Эсэгэ хүбүүн Гумилёвуудай Зүүн зүгые эгэршэгүйгөөр магтан үргэһэниинь монгол үндэһэтэ арадуудай түүхэдэ мүнхын хүшөө болон мандаал! 

* Конквистадор– Америкэдэ ХV-XVI зуун жэлнүүдтэ испан гү, али португал эзэмдэгшэд.