Талын нюусанууд

Зүүн Монголоор энээнһээ түрүүн нэгэ да­хин ябагдаһан байна. 2014 ондо «Минии Буряад» сэдхүүлэй ажалшадаар Монголой зүүн урда захада оршодог Хэнтэйн аймагай Дадал сомон хүрэһэн бай­набди. Тиихэдэ газарай за­хада хүрэһэн мэтэ байгаа бэлэй. Бусаха замдаа айм­шагтай ехэ аадар бороодо орожо, харгыгаа таамаглажа байжа ерээ бэлэйбди. Та­лада бороодо сохюулха гэ­эшэ аймшагтай байгаа һэн. Дээрэһээ адхарһан бороо­гой уһан тэрэ дороо газартаа шэнгэнэгүй, түмэр хүлэгөө зааха хурдадхаха гэхэдэш­ни, халтиржа, һөөргөө хара­на. Сугтаа ябаһан нүхэдни: «Дахин иишээ хэзээдэшье ерэхэгүйбди!» – гэжэ һанаашалаа. Нэгэ хэды са­гай ходорон ошоходо, дэл­хэй дүүрэн суутай Дорнодой тала хараха, шуһа мяха нэ­гэтэ аха дүүнэртэеэ уулзаха дуран хүрэбэ.

Би хонишон!

Зунай сагай ерэхэдэ, аян­шалха дуран улам хүрэхэ юм, илангаяа ошохоёо һанаһан газарһаа холо бэшэ байха­даа. Ород Уласай, Монголой болон Хитад гүрэнэй дууша­дай хабаадалгатай тоглол­тын үеһөө холбоотой Ама­раа нүхэртөө утаһаар зал­гажа: «Түрэһэн тоонто Дор­нод нютагыешни ошохоёо һананаб. Хонидые манахаб», - гэбэб.

Бидэ хоёр буряадаараа ярилданабди.

Хөөрэлдэһөөр байтараа: «Хурьгад мүнөө хирэдэ хэр томонууд болонхойб?», – гэжэ асууха аад, хурьган гэжэ үгэ огто мартажархибаб. Хониной «үхибүүдые» хэн гэдэг бэлэйбди? - гэжэ һуражархибаб. Тэрэмни удаан энеэһэн бэеэрээ: «Хурьган гэдэг. Одоол бэрхэ хонишон замда гараха гэжэ байна», - гэбэ. Тиибэ яабашье энэ һэдэлгэдэмни туһалхаб гэжэ үгэеэ үгэбэ.

Оройдоо 30 минутын үнгэрөөдүй байхадань, Ама­раа хонходожо: «Найдал ехэтэй хонишониие Сагаан Овоо нютагта мэдээжэ мал­шан Пурбэ хүлеэжэ байна», - гэжэ мэдүүлээ.

Харгыда гараха бэлэдхэл эхилбэ. Замай утань нэгэ тээшээ аяар 715 модо бо­лоно. Майхан, унтари, аяга, амһарта, эдихэ ууха болон утын харгыда хэрэглэхэ юумэнһээ эхилээд, эдихэ уухаяа бэлдэнэбди. Харгы­да хани нүхэртэеэ хоюулан гарахабди. Нүхэрни сэрэгэй хүн байжа, бүхы юумэндэ онсо хандасатай. Миисгэй­гээ харгыда абажа ябаха гэһэн һэдэлгэеэ хаяжа, тэрэ­нээ гэртээ орхихо баатай бо­лобобди. «Талада гүйжэ яба­хадань, элеэ шубуун абаашана аа гү?» - гэжэ эгэшын­гээ хэлэхэдэ, тэрэнээ үлээхэ болобобди.

Амаралтын эртэ үглөө нүүдэлшэдэй ниислэл хотоһоо адхарһан бороогой шааяан доро зүүн зүг барижа гарабабди. Мартагдашагүй Виктор Цой дуушанай суута дуун зэдэлнэ...

«Гуглаар» яахамнайб, тэрээншьегүй ойлгосотой

Сүхбаатарай талмай дээрэһээ аяншалгамнай эхиеэ абаба. Орожо байһан бороогой шааяжал байгаа­шье һаань, бидэнэй зосоо баяртай – урдамнай аяншал­га. Улаан-Баатар хотоһоо га­рахатаймнай сасуу харгым­най хоёр тээшээ һалаатана, бидэ зүүн талыень бари­жа, урагшаа дабшабабди. Уданшьегүй 10-аад модо ябаад байхадаа, ондоо тээ­шээ ябажа байнабди гэжэ ойлгобобди. Үнөөхи «гуглаа» шагаахадамнай, ондоо за­маар ябаһыемнай гэршэлбэ. Һөөргөө бусажа, Төв замаар харгылба гээшэбди.

Ябаһаар байтарнай, Чин­гис хаанай мэдээжэ хүшөө харагдаба. Тиихэдэнь бидэ зүб харгыгаар ябаһанаа ойл­гобобди. Дэлхэйе хүлгөөһэн Чингис хаанай хүшөө зүүн тээшээ шэртэжэ байдаг юм. Монголой зүүн урда зүгтэ, Хэрлэн мүрэнэй эрьедэ оршоһон Дэлюун Болдог гэжэ нэрэтэй нютагта Чин­гис хаан түрэһэн үдэһэн юм. Тээ холохоно Хэнтэйн аймаг­та Хара усын Хөх нуур байха. Тэрэ нуур хүрэхэ хүсэлэнтэй ябанабди. Тэндэл, энэ нуурай эрьедэ, Тэмүүжэниие Бүхы Монголой хаан шэрээ­дэ һуулгаһан юм.

Хэнтэйн аймагай түб Үндэрхаан болотор 300 модонһоо үлүү зай. 2013 ондо Монгол ороной ниитын оролдолгоор Үндэрхааниие Чингиз хот гэжэ нэрлэдэг болоһон байна. Үдын хоол ба­рижа, нэгэ бага зогсоһоной удаа аймагай түб хото хүрэбэбди. Агууехэ хаанай түрэһэн нютаг һэн хойноо, хото орохо газар аймшагтай һайхан гоёолготой. Тиингүй яахаб даа? Бүгэдэ Буряадай «Алтаргана-2014» нааданда ерэжэ хабаадаһаарнай, олон юумэн һайн тээшээ болоо. Харгынь хатуу хушалтатай болонхой, хажуугаарнь һөөг модохонууд ургана. Хуушуур наймаалдаг суута «Сайны га­зар» зарим хотын хоол бари­ха газарнуудһаа дутуугүй.

Чингиз хот оробобди. Хар­гын хоёр талаар уран бари­малнууд бодхоотой. Урдын урда сагһаа, агы нүхэнэй урлалһаа хойшо мүнөө боло­тор хүрэжэ ерэһэн уран арга хэбэртэй. Яаралгүй ябажа, Чингиз хото хаража хужарла­бабди. Энээнһээ урид ходол яараһан, ябууд дундаа юумэ хараад, ажалаа ябуулхаяа гүйлгэхэш. «Хүнсний дэлгүүр» орожо эдихэ уухаяа худалда­жа абаад саашалжа, хонохо газараа бэдэрхэ саг ерээ.

«Хонохо таатай газар хаа- на байха ааб?» - гэһэн асуу- далда түрүүшын уулзаһан хүн зүүн зүг руу гараараа заа- жа: «Тэндэ!» – гэбэ. Хэрлэн мүрэн дээгүүр хүүргээр га­ража, хонохо газартаа отогоо табяабди. Малшадай мон­гол гэртэ дүтэхэнэ хонохо һанаатай байхадамни: «Юун гэжэ хүн зондо һаалта болохо гээшэбибди?» – гэжэ полков­ник нүхэрэйнгөө хэлэхэдэ, зүбшөөхэ баатай болобоб. Урдамнай үшөө хэдэн зуу­гад модо гаталха харгы зам. Үргэн ехэ талада түрүүшын хонолго ойртобо...

Майханаа тодхожо, ун­талгаяа түхеэрнэбди. Хара багаһаа хээрэ талаар ябажа үндыһэн хадаа энэ хэрэгтэ хүдэржэһэн байхаб. Буряад­таа мэдээжэ найруулагша Ба­ярма Жалцановагай түрэһэн эжынь бидэниие бүри бага наһанһаамнай дахуулжа, ой тайгаар ябуулдаг һэн. Орой­доо 9-тэй байхаһаа эхилжэ, түүдэг носоожо, майхан тата­жа һураһан гээшэбди.

Үдэшын хоолдоо хони­ной эльгэ һэнжэдэнь орёо­жо, һугабша бэлдээд эдихэ түсэбтэйбди. Нүүдэлшэдэй эгээл дуратай амтан энэ хоол Буряад нютагтаа үсөөн эдидэг байхабди. Харин Монголдо ямаршье эдеэ дэлгүүртэ худалдажа аба­хаар. Уданшьегүй сог дээрэ шанагдаһан эльгэнэй амта­тай үнэр анхилна. Огторгой­до толорһон ялагар мүшэд, аалин носоһон түүдэг, шэмээгүй оршон байдал... Энээнһээ дээрэ юун байхаб? Үглөөнэй улаан наранаар утын замда гарахабди.

Хүлэнбуир? Энэмнай Хитадта һэмнай?

Алтан шаргал нарамнай бидэшьегүй огторгойдо ман­данхай. Амилжа садашагүй амтатай сэбэр агаар. Эсэһэн бэе, аалин намдуу байдал өөрынгөө хэрэг хэжэ орхёо ааб даа. Одоол гоёор унта­жа амараабди. Үглөөнһөө Амараа нүхэрнай хонходожо, хэр ябажа байһан тухаймнай асууна. Хүлэнбуир сомон га­раад, Сагаан Овоо нютаг руу худархыемнай заажа үгэнэ. «Чойбалсан хото болотор харгынь ута мүртөө шана­рынь муу», – гэжэ тэрэ хэлэнэ.

Суута Дорнодой талаар 80 модо гаталхань 800 модо ябаһанайхи өөрэгүй юм гэжэ хэн мэдээ юм даа. Ябаһаар, 50 модо үнгэрхэдэнь, харгым­най хушалта муудаһаар му­удаа. Хойноһоомнай хүсэжэ ерэһэн «Джип» машина ха­жуу тээшээ гаража, үгы бо­лобо. Тиигэһэнэйнь удаа: «60 модо тухай талаар ябахат», – гэжэ Амараагай хэлэһэниинь һанаанда ерэбэ.

СССР гүрэнэй үедэ баригдаһан хатуу хушал­татай харгын шанар бүри муудаһан байба. Зарим га­зартаа харгы гэжэ хэлэмээр, ехэнхидээ ашаглахаар бэшэ болонхой даа. Балай һайн харгыгаар үдэр бүри ябадаг бэшэ аад, ехэшье голхороогүйбди. Тиигэжэ ябатарнай, түмэр агтым­най «ундан» дууһажа байна гэһэн дохёо улаан галаар мэдүүлбэ. Тоһо, түлишэ ху­далдадаг газарнууд үсөөн байха гэжэ уридшалан багсаамжалаагүй байһандаа шаналнабди. Түмэнсогт со­мон хүрэхэдөө, һанаагаа амарба гээшэбди.

Нэгэ бага оодоргоод, Хүлэнбуир сомон руу годир­хо харгы байха. Юундэ иимэ нэрэтэй нютаг бэ гэжэ үшөө һайнаар мэдэхэ хэрэгтэй. Ушарынь гэхэдэ, Хитадай Үбэр-Монголдо Хүлэнбуир аймаг байха. Тэндэхи Шэ­нэхээн нютагта манай аха дүүнэр 1930-аад оноор зөөжэ ошоһон түүхэтэй. 1727 он болотор Хитад болон Ород Уласай хоорондо хилэ табигдаагүй байхада, үргэн энэ ехэ талаар Монгол ту­ургатан зөөжэ ажамидардаг байгаа.

Дорнодой тала – дэлхэй дээрэ эгээл ехэ тала

Хүлэнбуир хүрөөд, го­дирхо харгыгаа алад гараад гүйлгэбэбди. 10-аад модо үнгэрһэнэй удаа һөөргөө бусаабди. Сомон худар үнгэрөөд, хүүргэ дээгүүр га­рабабди. Уданшьегүй үшөө нэгэ хүүргэ. Нэгэ харгын орондо 3 тээшээ һалаатаһан замууд хүлеэжэ байна. Мэдээ- жэ онтохоной үйлэдэ оро­нобди. Тэрэ дороо Амараа нүхэртөө хонходоходомнай: «Дундынь лэ баряад дабшаг­ты!», – гэбэ.

Дабшажал мэдэбэбди... Иимэ захагүй үргэн тала гансал Шэнэхээн нютагта үзэһэн байнаб. Дүрбэн зүг найман хизаар тээшэ хара­хада, дууһашагүй хабтагай тала. Харгымнай ябаһаар байтараа, гурба, дүрбэ бо­ложо һалаатана. Һайниинь гэхэдэ, нүхэрни зүгөө оло­ходоо бэрхэ, төөридэггүй. Талаар ябахада, бүхы юумэн адли, заримдаа нэгэ дороо зогсоһон шэнги. Нарамнай зүүн гарһаамнай баруун тээ- шэ гарана. Магтагдаһан һайн Интернеднай үгы бо­лоно. Ядахадаа, зумбараануудшье үгы.

Тиигэжэ ябатарнай, ори гансахан зээрэнэй инзаган харгыемнай хүндэлэн гара­ба. Дорнодой талада ажа­мидардаг хурдан хүлэгтэй зээрэн энэ нютагта амаргүй олоор үдэдэг. Тэдэнэй тоо толгой 350 мянгаад гэжэ хэлсэдэг. Зээрэндэ нэгэшье хүн агнадаггүй, шононууд­шье тэдэниие дайланагүй. Хээрын арьяатан хада гүбээ шадар байрлахаяа һанадаг. Хөөрхэн инза­ган хээрэ талада гансаар- ханаа юу хэжэ ябана ааб гэжэ бодомжолһоор бай­тарнай, үй түмэн амитад харагдаба. Аяар 300 га­ран толгой талын эзэд – зээрэн харгыгаар саа- шаа гүйлдэбэ. Гансал тала­ар ажамидардаг амитадтай уулзаһандаа барятайнууд бидэ сайлаха гэжэ зогсо­бобди. Хүрэхэ гэһэн газар­таа үдэшын боро хараанаар байбабди. «Ямар удаан хар­гыдаа ябаба гээшэбта?», – гэжэ угтажа байһан айлнай гайхана.

(Эхин. Үргэлжэлэлынь хожом гараха).