1276
«Сүлэлгэ»
1970-аад оной эхеэр эжы баабайтаяа байдаг һэм. Тэрэ «сүлэлгэдэ» байһан сагни энэ наһанаймни эгээл жаргалтай хаһа гэжэ мүнөө һанагдана. Үбгэн абынгаа үбдэг дээрэ гаража һуухадаад, элдэб янзын асуудалнуудые һураха дуратай һэм:
- Сансарта ниидэһэн космонавтнууд юундэ шинии бурхыешни харанагүйб? – гэхэш.
Тиихэдэ гүрэн түрын шугам тухай үгэлжэ байһан би энэ дэлхэйдэ түрөөшьегүй байхадаа болохо һэм. Ушарынь гэхэдэ, абымни гэртэхин аяар холын Красноярскын хизаарта сүлэлгэдэ байхадаа, гэр бүлын уурхай түхеэрһэн юм. Ерээдүйе түсэблэхэ таатай оршон саг, ажабайдалшье бэшэ.
дасанай лама - үбгэн аба, баян айлай гэртэ хамһалсадаг, ород хэлэ мэдэхэгүй хүгшэн эжы хоёр тиихэдэ ямар зэмэтэй байһанаа ойлгодог байгаа һэн гү? Он жэлэй ходорон ошоходо, ямаршье гэмгүй байһаниинь элирээ.
...Минии баабай тэрэ үедөө амаргүй эрдэмтэй хүн байгаа. Холын газарта сүлэлгэдэ ябажа, хүндэ хүшэр сагые дабажа гараһан хүн энеэбхилэн байжа, аалихан миниингээ магнай эльбэхэ. Гэртэмнай ходол арса санзайн үнэр анхилха, гунгарбаамнай Монгол орондо бүтээгдэһэн түхэреэн шэхэрээр гоёолгоотой.
СССР-эй буряадууд
Гэнтэ хаанаһаашьеб Сэрэнжэб аха бии болобо. Хажуудахи буусаһаа ерээ гү даа гэжэ һанаашалбаб. Айлшаар ерэһэн ондоо хүнүүдтэ ехэнхидээ тодхогдоһон майхан анхаралыень татаа бшуу.
Энэ танай майхан гү? – гэжэ, тэрэ хөөрэлдөөнэй эхи табиба. Угсаата буряад заншалай оршондо үндыһэн би тэрэ дороо айлшаниие гэртээ урижа халуун сай аягалбаб. Хоёр үгэ андалдаһаар байтараа, буряад ахатантай хөөрэлдэжэ һуунаб гэжэ ойлгобоб. Амаа хааха забгүй, шэнэ танилтаяа үнинэй нүхэд шэнги зугаалнабди. Ерэһэн айлшамнай түрэхэһөө хойшо энэ нютагта ажамидарна. Дорнодой тала тухай, мүн тэрээндэ хабаатай юумэ хуу мэдэхэ. Хаанаһаа үүлэн обоорбол, бороон орохоб, зургаа һарада иимэ хуурай байхадаа, ямар ушар тохёолдохоб гэжэ мүн лэ мэдэнэ.
Гансал энэ талаһаа саашаа гаража үзөөдүй хүн байна. Тэрэ Улаан-Баатар хото, Буряад ороноор аяншалхаһаа байха, хажуу дахи аймагай нютагуудта хүрэжэ ошоогүй. Иимэ ушар дайралдадаг даа... Гэбэшье энэ хүнһөө зугааша нүхэрые дэлхэй дээрэ үшөө һайса бэдэрхэ хэрэгтэй.
Үхэр малаараа, хони ямаадтаяа хадын үбэр тээшээ зөөдэг гээшэбди. Тэндэмнай һэрюун, батагана боргооһон үсөөн юм. Хони ямаадаймнай тоо мянгаад, үглөөдэр наашань болгохобди, арга хэхэбди.
Батагана, боргооһонһоо боложо, хони ямаад үбшэлдэг юм байна. Зүблэлтэ засагай үедэ үргэнөөр хэрэглэгдэдэг байһан харлиинаар малаа аргалдаг. Би 8-дахи анги дүүргэһэнэй удаа хони хайшалалганда хабаадаһанаа, тэрэнэй һүүлээр эсхэгдэһэн хонидые харлиинда шунгуулһан тухайгаа шэнэ танилнуудтаа хөөрэжэ һайрханаб. Шэнэ нүхэртэеэ урилдан байжа, Зүблэлтэ засагай үе һанан хөөрэлдэнэбди. Гадартаа шубуунай дүрсэтэй тамхи асаржа үгэдэг бэлэй гэжэ тэрэ зугаална. Юундэб даа минии тархида: «Тэрэ тамхин «Казбек» гү даа», - гэжэ һанагдаба. Сэрэнжэб нүхэрнай СССР гүрэниие, Ород Уласта ажаһуугаа буряад арадаа һайханаар дурсан хөөрэнэ. Тэрэнэй хажуугаар СССР-тэ бүтээгдэһэн автомашина, мотоциклнуудые һайшааһанай удаа: «Хитад техникэ яндан», - гэжэ тобшолол гаргаба.
Ушарынь гэхэдэ, Хитадта бүтээгдэһэн мотоциклнууд хүнгэн аад, түргөөр гүйдэг, тиимэһээ харгын гэнэ аюулнууд болодог. Ород Уласһаа мотоциклнуудые Монгол орон үнинэй асархаяа болинхой.
Хайшан гэжэ таанадые манахаб?
Үглөө эртүүр майханай сонхоор нэгэ юумэ анхаран харабаб. Холоһоо харахада, «хара алта» (нефть) газар дороһоо гаргажа байдаг хэрэгсэл мэтэ үзэгдэбэ, үнэн дээрээ худаг байба. Гэнтэ байтараа, хажуудахи боориһоо хонин һүрэг гүйлдэбэ. Тээ урдаханань ямаадууд дахуулжа оодорголдоно.
Юундэ ямаадууд һэтэл һүрэгэй урда ябанаб, - гэжэ асуухада: «Ямаан гээшэ бэедээ, амин голдоо айхабтар гамтай амитан», - гэбэ Сэрэнжэб ахатан.
« Ямаад аюул тодхор болохоёо байхыень, сэбэр ногооной, уһа голой хаана ургадаг, урдадагыень һайн мэдэдэг. Үшөө аадар бороо, саһа бордоһо уридшалан мэдэхэ аргатай юм.
Гүйлдэжэ ябаһан һүрэгһөө түрүүн худагта хүрэхэ гэжэ түмэр агта хүлэгөөрөө гүйлгэбэбди. Мааралдаһан һүрэг худагые тойрожо, алад гараад, горхоной эрье тээшэ тэгүүлбэд. Дорнодой талада уһа мүрэн хоморшог байна. Яагаашье һаа, амитадһаа һүүлдэжэ, худагай хажууда зогсобобди. Аһан хүндэ модон голдо өөрын бүтээһэн хүнэг үлгөөтэй. Аяар 10-аад алда гүнзэгы нүхэнэй оёорто уһан шалшаганана. Уһа удхаха һэдэлгэмни арай бүтэнэгүй, Самбуевичай оролдолго дээрэ байба.
Иимэ түхэлтэй хүнэг нарин нүхэн руу ороходоо, һайн байхынь тула бүтээһэн байна. Үбэлэй хүйтэндэ уһанай хүрэхэгүй, мүн хони ямаадай доошоо орожо унахагүйнь тула худагаа нарииханаар малтадаг юм. Тус хэрэгсэл шудалһанай һүүлээр һүрэг хонидоо хээрэ талада адуулхаяа ошохо гэжэ шиидэбэб.
Хони ямаадтаа дүтэлхэеэ һанахадамни, намһаа үргэжэ холодоно. Тэдэнэртэй хөөрэлдэхэ гэхэдэмни, горхон дээгүүр һүрэжэ собхороод, һэегүй саашаа арилна. Гайхажа гэлыһэн гээшэмни аргагүй.
- Намайе тойроһон һүрэг аалин намдуу оршон байдалда бэлшэнэ, тиихэдэнь би тэдэнээ харан һуунаб, алхалнаб, - гэһэн һайхан бодол минии һанаанда харагдаһан байгаа бэлэй. Үнэн дээрээ эдэ Дорнодой амитад өөрын гуримтай, тэрээндээ һуранги байба.
Харша хорёодо хаалгангүй, бэеэ мэдээд, һула ябаһан амитад хажуудаа хүниие дүтэлүүлхэгүй, - гэжэ энеэбхилэн байжа Пурбо малшан һүүлээрнь хөөрэжэ үгөө һэн.
Энэл даа бэлшээриин адуу мал гэжэ минии ухаанда орожо эхилээ...
Урдамнай үнеэдэй үдэшын һаали хүлеэхэ гэжэ байна. Нэгэ аяга һү өөрөө һааха һанаатай ябанаб...
1991 он. Гүрэн түрэмнай хүндэхэн байдалда. Тиихэдэ би буряадай сурбалжалагшадай дүхэригтэ һая шургажа ябааб. Эжымни түрэһэн тоонто Хэжэнгын аймагай Ушхайта нютаг ажалай хэрэгээр гарабаб. Нюсэгэн хүлөөрөө гүйһэн, үүлэгүй үхибүүн наһаяа һайса уһанда умбажа үнгэргэһэн нютаг. Яһа бусалгажа гаргаһан орооһотой шүлэн, зөөхэйтэй халуун лепёшко. Мүнөө болотор зүүдэндэмни үе- үе болоод эрьен бусадаг...
Хүдөө нютаг гаража хүдэлхэ ажалаймнай гол зорилго, хамтын ажахын суглаанай сэдэбшье хүсэд эли бэшэ. Аймагай түб нютагһаа хүрэжэ ошоһон ноёд һайд хүдөө ажалшадта:
«Түргэн сагай туршада хамтын ажахыгаа хаажа хаягты», - гэжэ ойлгуулна. Хүдөө һууринда хамтын ажахы гээшэ хүн бүхэндэ ажал хүдэлмэри үгэдэг эмхи байгаа бшуу. Хүдэлжэ байһан ажахы нэгэ үдэрөөр хаажархиха гэхэдэнь, нютагай зон ойлгожо ядаа бэлэй. Хэзээ нэгэтэ амаргүй ехэ ажахын үлэгдэлнүүд мүнөөшье болотор тэрэ нютагые «гоёоно».
Тоогүй олон ажалшадынь, шэнэ ажабайдалай харгыда заримдаа гашуудалтайгааршье, хэдэн 10-аад жэлэй туршада гараһан байха. Үдэшын һаалида ошожо ябатараа, минии толгойдо иимэ найргүй бодолнууд эрьен ерэбэ.
Һүнэй наадан
Эндэ, Дорнодой аймагай Сагаан Овоо нютагта сагай эрьесэ зогсоһон мэтэ үзэгдэнэ. Сагые хойшо урагшань болгохо аргатай хэрэгсэлээр 100-гаад жэлэй саада тээ эрьежэ, талын нүүдэлшэнэй ажабайдалда бэеэрээ ороһон мэтэ болоно. Үнэн дээрээ өөрынгөө заншалта ажабайдалда бусаба ха юмбибди. Монгол орондо ажаһуугаа буряадуудай элинсэгүүд оройдоо 100- гаад жэлэй урдахана зэбүүн сагһаа тэрьедэжэ, энэ нютаг ерэһэн түүхэтэй. Шэнэ гурим тогтоожо абаагүй зоной хуби заяан буугай һомоор шиидхэгдэгдэг бэлэй.
Аяар 16 мянга гаран аха дүүнэрнай хохидоо. Хүлгөөтэй иимэ сагта түрэхэ гээшэ аймшагтай даа, - гэжэ Болорцэцэг хэлэнэ. Тэрэ аалихан шэбэнэн һагад зугаална. Талын хүндэ сэдьхэлэйнгээ байдал харуулһанай огто хэрэггүй. Талада бүхы юумэн эли дуулдадаг юм.
Үнеэдэй хашаанда ороходомни, намһаа тэдэ үргэнэ аа гү гэжэ байжа алхалнаб. Теэд тэдэ яанашьегүй. Гэрэй эзэнэй 2 басагад, мүн аша басаганиинь үдэшын һаали эхилбэ. Батагана боргооһоной гииганалдаан, һаагдаһан һүнэй хүнэгэй оёорто буухадаа, «жиир-жиир» гэхэ абяан нэгэдэжэ, жэгдэ аялга болон дуулдана. Тэбхэр 50 жэлэй саада тээ эжынгээ хойноһоо дахажа үдэшын һаалида ошоходоо, энэ абяа дуулаһанаа эли тодоор һананаб. 8-дахи анги дүүргээд байхадаа, зунай амаралтын үедэ саг зуура һаалиин фермэдэ хүдэлхэ ушар байгаа. Тиихэдэ 5 басагад хара эртүүр бодожо, үглөөнэй һаалида 5 модоной зайда оршоһон Красный Яр һуурин алхалхабди.
Ехэл һонирхожо, үнеэдые болон тэдэнэй тугалнуудые анхарнаб. Эхэ тугал хоёр үнгэ зүһөөрөө тад илгаатай. Шатама улаан үнеэнэй тугал - хаб хара. Харин хүхэ-шара үнгэтэй үнеэнэй тугал соохор байба. Минии адаглал суг ябаһан басагадтамни һонирхол түрүүлбэ. Тиигэһээр байтараа, түрэл Буряад нютагтамнай үхэр мал гансал хүри улаан үнгэтэй байдаг гэжэ һанаандамни оробо. Энэ тэрэ юумэ бодомжолһоор, үнеэ һаажа туршахамни гэжэ тэдэ басагадтаа хандабаб.
Намһаа айхагүй эгээл номгон үнеэ һаалгыт, - гэжэ хэлэжэ байжа, набтар һандали дээрэ һуубаб.
Уданшьегүй аргаахан шобторжо, хүнэгтөө һү һаабаб. Хоёр гараараа урилдан байжа шобторхо һанаатай аад, арай болоногүй. Ямар бэ даа хүгжэмэй зэмсэг дээрэ анха түрүүшынхиеэ наадажа байһандал үзэгдэнэ. Хажуудамни зогсоһон Энхэболор, Пурбэ ахатанай аша басаган түрүүшын туһамаршан, һайхан дангина:
Бү айгты, үнеэндэ нэгэшье үбшэнтэй бэшэ, мэнэ-мэнэ һаахат, - гэнэ.
Удаан амитаниие зобоожо байнгүй, аяга һү һаагаа хадаа дүүргэбэб даа... Һүн, тараг, мяха шүлэн Дорнодой дэлгүүртэ хэр эрилтэтэй байһан тухай хөөрэлдэнэбди.
- Үнеэ һааха хэрэгсэл Ород Уласта ямар сэнгээр худалдагданаб? – гэжэ Болорцэцэг асууна. – Эндэ гансал Хитад гүрэндэ бүтээгдэһэн хэрэгсэл наймаалдаг, тэрэнэй шанарынь муу.
Саг зуура мэгдээд абабаб: һаалиин хэрэгсэлнүүдые томо ажахыһаа гадуур хэрэглэжэ болодог юм гү? Үнөөхил урданай һү һаалиин фермэнүүд минии ухаанда һанагдаба.
- Заатагүй үнэ сэн тухайнь мэдээд, тандаа мэдүүлхэб, - гэжэ үгэеэ үгэбэб.
– Һаалиин хэрэгсэлтэй болобол, ехэл һайн һэн. Энэ олон үнеэдээ һааха ажалнай хүнгэн болохо байгаа, - гэжэ Болорцэцэг һанамжална. Иигээд лэ нүүдэлшэдэй заншалта ажал түүхын хуудаһан болоод үлэнэ гэжэ өөрынгөө һанаанда бодомжолбоб.
Талын ажабайдал
Өөрынгөө хэһэн ажалай дүнгөөр омогорхон, майхандаа дүтэлжэ ерэбэб. «Хүн гээшэ багаар ажал хэхэ мүртөө тэрэнээрээ омогорходог юм» гэһэн суута үгүүлэл минии бодолдо эрьелдэнэ. Үглөө эртэхэн бодохоб гэжэ һанаһаар, «хии шэрдэгтээ» тэбэрюулэн, бүхэ нойроор нойрсобоб. Нюдэ сабшаха зуура үглөө болоһон мэтэ. Нохой һаб-һаб гэнэ. Тээ тэндэ мориной түбэрөөн. Мори унаһан хүн гүйлгэнэ ха даа гэжэ бодомжолноб. Юрэдөө, ганса морин юу бэдэржэ энээгүүр гүйхэб даа? Элинсэгүүдэйнгээ ажабайдалда нэбтэржэ байһан ээлжээтэ үглөө болобо. Хараһан үзэһэнөө багаханшье юумыень алдангүй бэшэхэ хэрэгтэй. Хэрбэеэ удаан болобол, эгээл «амтатай» хэрэгтэй мэдээн тархиин улхархай соо төөрижэ магадгүй. Ажалаа дүүргэһэнэй удаа эмээл мориндо мордохо хүсэлэнтэйб. Гансал намайе даажа ябаха морин олдохо аа гү? Эмээл мориной нюрган дээрэһээ унахаяа балай айнагүйб. Хүдөө нютагта үндыһэн би эмээл морёор гүйлгэжэ, хүнэй мотоцикл «хулуужа» унаһан байхаб. Бурьялан гараһан элшэ хүсөө хайшан бэ даа шэглүүлхэ хэрэгтэй байгаа ха юм. Эгээл һүүлшынхиеэ оюутан ябахадаа, Зэдэдэ эмээл мориндо мордожо гүйлгөө агша бэлэйб. Аалин һайбарлажа ябаһан моримни гэнтэ хатаржа, һүүлээрнь оодоргожо ороо. Нүхэд хүбүүдни өөрһөөмни ехээр айгаа.
Хада руу гүйлгэ, хада руу, - гэжэ хашхаралдаа.
Энэнь минии абаралта болоо. Тэрэнэй һүүлээр эмээл морёор гүйлгэхэ дуран хайшаашье ошоогүй.
Ээлжээтэ зураглалаа бэшэһээр байтарни, талын нүүдэлшэдэй ажал хүдэлмэри минии захаар үнгэрөө. Ай, бурхан хаража бэшэһэн ажалаа Интернедэй аргаар эльгээжэрхёоб.
Ажалаа хэхэдээ, таниие ооголхо гээбди, теэд һаалта хэхэеэ һанаагүйбди, - гэжэ Болортуяа хэлэхэ зуураа үлэһэн хүдэлмэриеэ дүүргэнэ.
Тэрэнэй бүхы хүдэлсэнь һурамхи болонхой. Шадамар бэрхээр хабтагай модон дээрэ үдхэн холисо гаргана. Тэрэнь дарагдажа, могойдол адляар унжагайржа хабтагай дээрэ хэбтэнэ. Тэндээл саашадаа хатаагдаха.
Энэмнай ааруул гээшэ. Энэ амтан эдеэ, бидэ, аяншалагшад, хилэ гаргаха гэжэ аһан оролдодог гээшэбди. Харин тиихэдэмнай хилэ сахидаг мэргэжэлтэд хёрхо нюдөөрөө адаглан хаража, бултыень хуряажа абадаг. Ушарынь гэхэдэ, һүнэй ба мяханай эдеэнэй зүйлнүүдые Монгол оронһоо оруулхань олон жэлэй туршада хорюултай бшуу. Тусхай үйлэдбэри дээрэ бүтээгдэһэншье эдеэнэй зүйлнүүдые асархань хоригдоно. Юундэ?
Хараһан үзэһэнөө бэшэг болгожо бэшэжэ һуутарни, малшад үглөөнэйнгөө ажал дүүргэһэн байба ха юм. Үнгэтэ үнеэдэй һүмбэйһөө амтан зөөхэй, сэгээһээнь аарса буйлуулагдаа. Бага балшар байхадамни, эжымни аарса һайса уулгадаг һэн. Хүнэй бэе махабадта амаргүй һайн нүлөө үзүүлдэг сагаан эдеэн гээшэ. Аха үеын зонууднай энэ эдеэнэй аша туһа тухай һайн мэдэдэг байгаа. Хүрэнгэ нэрэхэдэ, һүнэй архи бии болодог. Энэ архи эрэшүүл 40 наһа гараһанай удаа амталжа үзэдэг ёһо гуримтай байгаа.
Туршаад үзыт? – гэжэ Болортуяа һүнэй архи намда аягална.
Амталаад үзэнэб. Хатуушье һаа, аарса шэнги гашуун бэшэ.
Уужа байһаар унажархюужаб. Бүхэли үдэрнай һалаха! – гэжэ байжа энеэнэб.
Харин минии нүхэд үнеэнэй һүмбэйһөө ямар янзын эдеэн гарадаг тухай хөөрэнэ: һүн, үрмэн, зөөхэй, тоһон, аарса, һүнэй архи, ааруул. Наймадахинь – һүнэй үлэгдэлдэнь арһа шүрбэһөө дэбтээжэ элдүүрилнэ. Энэнь баһа һүнэй аша туһа болоно. Дун сагаан үнгэтэй хониной арһаар оёгдоһон дэгэлнүүд – торходо эдеэшэһэн эд гээшэ. Тиигэжэ байтарнай, гэрэй эзэн Пурбэ ерэбэ. Гараа наманшалан байжа, эмээл мори эрибэб. Тэрэмни энеэбхилһэн бэеэрээ шэнээр мүндэлһэн нүүдэлшэндэ мори эмээллэхэеэ ошобо.
Автор: Норжима ЦЫБИКОВА
Фото: Норжима Цыбикова
