Ая гангын орондо

Уран зохёолшодой үльгэртэ нютагта

Дондог Улзытуевай түрэһэн гэр- мемориал болохо бууса гэрһээнь нара зүб харгыгаар түрэл гудам­жымнай эгээн зүүн талада Бай­гаалиин реликтовэ парк оршоно. Тэндэ жэлэй дүрбэн сагта ногоон үнгэеэ алдадаггүй һаглагар хасуури- нууд, шэнэһэн модонууд, сагаахан хуһануудаар баян шугынууд... Юртэм­сын нюрган дээгүүр айлшалан эрьен ерэжэл байдаг улаан наранаймнай мүрөөр зориходо, Шэбэртымнай мүнхэ булаг үбэлэйшье янгинама хүйтэндэ ноб ногоохон замхаг дэльбэнүүдээрээ шэнэһэн соргоороо шарьян урдажа, таниие угтан абахал.

Шэбэртэ хадаа бэлигтэй хүбүүдээр баян нютаг юм. Ганса Дондог Улзы­туевай шүлэг ба дуунууд үргэнөөр арад олоной дунда таранхай. Энэ ехэ баялигайнь дээжэ болохо гурбан һайхан дууниинь гурбан гайхамшаг­та газарта зорюулагдаһан. Шэбэр­тээрхин омогорхон, эдэ дуунуудые дуулаха дуратайнууд. Базыр Очиро­вич Цырендашиевай хүгжэм доро найруулагдаһан «Дуран тухай дуун», «Нажар» ба «Эжыдээ» гэжэ дуунуу­дынь болоно.

Уран зохёолдо бүхы наһаяа зорюулһан үльгэртэ нютаг Шэбэр­тын «Могуча кучкын» гэшүүд болохо хүбүүд бага балшар наһанһаа бэе бэеһээ холо бэшэ ажаһуудаг байгаа. Бултадаа хамтаржа, Улаан хадынгаа хормойн амтан жэмэс, һархяагуудые түүжэ, наадан хүхилдэжэ, түрүүшынгээ туршалга- шүлэгүүдээ бэе бэедээ уншан, булаг хүрэтэрөө хатаралдан, үбэл зунгүй шугы соогуураа жэмбүүрдэн, зунай дулаан сагта Түгсүүлтынгээ хобоодо тамаржа, үбэлэй хүйтэндэ мүльһэн дээгүүр һолжоролдон ябаа. Зайн галай үгы сагта Үлзытынхинэй орбо­горхон заа гэр соохоно үдэшэ бүхэн сугларжа, керосин дэнгээ носоогоод, уран зохёолой гайхамшагта юртэмсэ соогуур айлшалдаг байһан гэхэ… Ноя­бриин 11-эй үдэр олон тоото хүүгэдые эрдэм номдо һургаһан Шэбэртын дунда һургуули 100 жэлэйнгээ ойн баяр тэмдэглэхэнь. Эгээл тиимэһээ эдэ хүбүүдээ дурдан һанахал байха. Хэд бэ гэхэдэ, Владимир Жалсанов, Бальжинима Намдаков, Цырен-Дон­дог Шагжиев, Дамби-Нима Дамбиев, Цырен-Дондог Хамаев ба Дондог Улзытуев болонод.

Үлзытын Дондогой музей-буусын байгуулагдаһаар 10 жэлэй баярта холын Москва хотоһоо Амарсана Дондокович Улзытуевай нүхэд-уран зохёолшод айлшалан ерээ. Буряад Уласай 100 жэлэй ойн баярай хэмжээн соохи «Байкальские литературные чтения» гэжэ уулзалгада тэдэнэр урил­гаар ерэһэн байжа, Шэбэртэ хүрөө. Хэд бэ гэхэдэ, «Уйти. Остаться. Жить» гэжэ литературна альманах согсолбо­рилдог Николай Милешкин ба Елена Семёнова, уран зохёолшо, РЕН ТВ-дэ «Загадки человечества» гэжэ авторска программатай талаантай хүбүүн Олег Шишкин, Хитадай ирагуу найрагша Сэмжэдмаа ба Буряадай мэдээжэ поэт Нина Артугаева.

Шэбэртын дабаан дээрэ угтам­жын һүүлээр Даши Лхундублин гэжэ Шэбэртын дасан хүрэжэ, музей- буусаар ябаад, урса гэр соонь мүнхэ зула бадаргаагаа, Дондог Улзытуевай нэрэмжэтэ соёлой байшан хүрөө юм. Улаан-Үдэ хото гараха замаараа Горький тосхоной дэргэдэ оршодог кладбище хүрэжэ, Дондог Улзытуе­вай хүүр дээрэнь гурбуулаа шэлэһэн шүлэгүүдээ уншаад ябаһан байгаа. Россиин «Независимая газетэдэ», ВКонтакте сүлжээн соогуур энэ үйлэ хэрэг тухаймнай найруулан, зондо дурадхаа. Залуугаар алтан дэлхэйһээ халиһан ирагуу найрагшадай нютагу­удаар - Россиин элдэб можонуудаар ябажа, буянтай ажал ябуулдаг зон байба. Намжил Нимбуевай түрэһэн нютаг Ярууна ошоошье.

Уулзалгануудһаа

Үнгэржэ байгаа жэлэй хугасаада Дондог Улзытуевай музей-буусынхид һургуулинуудаар уулзалга-пре­зентацинуудые үнгэргэнэ. Декабрь һараһаа эхилжэ, Улаан-Үдын 9-дэхи, 3-дахи, 2-дохи, 28-дахи һургуулинуудай, Мариинскэ гимназиин, Кадетскэ һургуули- интернадай, Ивалгын аймагай Посе­лиин дунда һургуулиин һурагшадтай, Бэшүүрэйнгээ үхибүүдтэй олон тоото уулзалгануудые эмхидхээ. Буряад хэлэнэй габшагай һарын хэмжээн соо, октябриин 21-дэ Улаан-Үдын 19-дэхи һургуулиин шабинартай уул­залга үнгэрөө.

Үшөө тиихэдэ үнинэй түсэблэн байдаг хонгоодор угсаатанай нютагуудаар уулзалга-презентаци үнгэргэжэ эхилээд байна. Дондог Улзытуевай зохёохы намтартань «Уулын сууряан» гэжэ сэдэбтэй бада­гууд бии юм, энэ бадаг хадаа Ахын, Түнхэнэй, Захааминай ба Алайрай буряадуудта зорюулагдаһан:

Сарьдаг үндэр Саяанай

Сабидар сагаан орьёлдо

Анхан түрүүн шамайгаа

Ахам гэжэ нэрлээ һэм.

Харьяа Ахын эрье дээр

Мориёо уһалан байхадаа,

Дууряан шамаяа дуулаашам

Сууряан мүнөө болоол даа.

Ахам гэжэ нэрлэжэ,

Дахан шамаяа ябаал һэм.

Алхам бүхэнииш мүрлэжэ,

Олохон дабаа дабаал һэм.

Хүхын дуунай һүнинүүдтэ

Бугын дууе шагнаархан,

Түүдэг галай дэргэдэ

Һуудаг сагаа һанахадам,

Одон шэнгеэр зуралзан,

Нюдэн соомни бадарна.

Долгин шэнгеэр миралзан,

Булгин халгин бутарна.

Дондог Улзытуевай музей-буусые байгуулан хүтэлбэрилэгшэ Светлана Банзаракцаевагай хэлэһээр, Ахын аймагта манай нютагай Очировтанай гэр бүлэ 1950-яад онуудаар ажаһуудаг байгаа. Няндыг Номогонович ба Вера Дугаровна хоёр хоюулаа аймагай Захиргаанай нягталан бодогшоор хүдэлдэг һэн. Нютагайнгаа поэт хүбүүгээ энхэрэн, дулаанаар угтан абажа, олохон шүлэг домогуудайнь эгээн эхиндэнь тэдэ байлсаа бай­на. «Дурасхаал» гэжэ дуун хадаа манай урин сэбэр, сагаан сайхан сэдьхэлтэй эжы Вера Дугаровнада зорюулагдаһан түүхэтэй. Энэ дуу мүнөөшье болотор ехэ зохидоор тэрэ өөрөө гүйсэдхэн һуудаг.

Өөрлиг тосхондо ажаһуудаг ажа­лай ветеран, соёлой ажалшанаар бүхы наһаараа ябаһан шударгы зан­тай эхэнэр Тамара Шагжиевна Прон­тееватай уулзаабди. Хорёод жэлэй урда намда иигэжэ дуулгаһан юм: «Дондог Улзытуев Виктор Мунконов­той Сорогойнгоо хада уулануудаар, хабшуу хабсагайнуудаар арбаад үдэр аяншалһан». Сагай гүйдэл хурдан даа. Бүгэдэ үндэр наһатай боложол ябанабди. Дондог Аюшеевичэй дура буляаһан хадалиг Ахаар, олон шүлэгүүдээрээ түүрээһэн Түнхэнэй голоор ба Захааминаар аяншалгыень заатагүй хэмээр байгаа.